Azərbaycan ilə Avropa Şurası arasında konstruktiv davamlı əməkdaşlıqda maraqlı olmayan qüvvələr qondarma “Azərbaycanda siyasi məhbus problemini” vaxtaşırı AŞPA-nın Hüquq Məsələləri Komitəsində gündəmə gətirməyə çalışırdılar. Nəhayət, Azərbaycana qarşı qeyri-obyektiv, qərəzli mövqe tutan, həmişə dddi problemlər axtarmağa cəhd göstərən bir qrup deputatın səyləri nəticəsində bu problem 2008-ci ildə yenidən gündəmə gətirildi. Lakin əsasən Qərbi Avropa ölkələrini təmsil edən bir qrup deputat meyarlar olmadan siyasi məhbusları müəyyənləşdirməyin qeyri-mümkünlüyünü bildirilən sənəd imzalayıb, Büroya təqdim etdilər. Sənəd Büroya, Hüquq Məsələləri Komitəsinə, oradan yenidən Büroya, sonra yenidən Komitəyə göndərilmişdi.

Hüquq Məsələləri Komitəsində bu sənədlərə həmişə qeyri-obyektiv yanaşıblar. Komitədə 1272 (2002) və 1359 (2004) saylı Qətnamələrə istinad edib, siyasi məhbusların müəyyənləşdirilməsi üçün meyarların olduğunu bildirirdilər. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, bu qətnamələrdə heç bir meyar göstərilməmişdi. Odur ki, bu sənədlərə istinad etmək qətiyyən düzgün deyildi. Bu, yanlış məlumat idi.

Nəhayət, 2008-ci ildə Hüquq Məsələləri Komitəsi “siyasi məhbus” anlayışının beynəlxalq hüquqda təyin olunmamasını, Avropa Şurasının rəsmi sənədlərində öz əksini tapmamasını, o cümlədən Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin praktikasında bu anlayışdan istifadə edilməməsini nəzərə aldı və “Azərbaycanda siyasi məhbus problemi” kimi iddiaların hüquqi əsaslarının olmadığı və Avropa Şurasında “siyasi məhbus” məsələsi ilə bağlı bütün üzv dövlətlərə şamil edilə biləcək müvafiq sənədin və meyarların işlənib hazırlanaraq qəbul edilməsinin vacibliyi qənaətinə gəldi. Bu məqsədlə AŞPA Bürosu qərar qəbul etdi. Qərar 2009- cu ildə Avropa Şurası çərçivəsində “siyasi məhbus” anlayışının meyarlarının işlənib hazırlanması və bu məsələ ilə bağlı müvafiq sənədin qəbul edilməsinə qədər üzv ölkələrə siyasi məhbus problemi üzrə təyin edilmiş məruzəçilərin fəaliyyətinin dayandırılma­sı barədə idi.

Təəssüf ki, Hüquq Məsələləri Komitəsində qondarma “siyasi məhbus” problemi 2009-cu ilin əvvəllərində yenidən gündəmə gətirildi. Komitənin 24 mart 2009-cu il tarixli iclasında Büronun qeyd edilən qərarına baxmayaraq, Azərbaycanda siyasi məhbus problemi üzrə xüsusi məruzəçinin təyin edilməsi barədə qərar qəbul edildi. Komitənin qərarına əsasən, almaniyalı deputat Kristof Ştrasser Azərbaycanda siyasi məhbus problemi üzrə xüsu­si məruzəçi təyin edildi. Hüquq Məsələləri Komitəsi 16 dekabr 2009-cu ildə keçirilən iclasında “siyasi məhbus” anlayışının meyarlarının işlənib hazırlanması üzrə mandatı da Kristof Ştrasserə həvalə etdi. Üstəlik, qeyd edilən hər iki məruzənin birləşdirilməsi barədə qərar qəbul etdi. Bununla da Avropa Şurası çərçivəsində siyasi məhbus məsələsi bir deputatın mövqeyindən asılı vəziyyətə düşdü.

Beləliklə, Hüquq Məsələləri Komitəsinin qərarları əsasında Kristof Ştrasserə xüsusi məruzəçi kimi iki mandat həvalə edildi: birinci mandat – Azərbaycanda siyasi məhbus problemi üzrə xüsusi məruzəçi; ikinci mandat – siyasi məhbusların müəyyənləşdirilməsi üçün meyarların hazırlanması. Başqa sözlə, K. Ştrasserə özünün hazırlayacağı meyarlar əsasında Azərbaycanda siyasi məhbuslar haqqında məruzə hazırlamaq tapşırıldı. Bu, AŞPA-da siyasi məhbus problemi ətrafında keyfiyyətcə yeni mərhələnin – kəskin və əsassız, qərəzli ittihamlarla dolu mərhələnin başlanğıcı idi.

Ştrasser Azərbaycana səfər etmədən, ölkədəki vəziyyətlə tanış olmadan “Azərbaycanda siyasi məhbuslar məsələsinin izlənilməsi və siyasi məhbusların müəyyənləşdirilməsi” adlı memorandum hazırlayıb 17 iyun 2010-cu il tarixində Hüquq Məsələləri Komitəsinə təqdim etdi (AS/Jur (2010) 28).

Memorandum özündə 22 bəndi birləşdirən 4 hissədən və əlavədən ibarət idi. Memorandumun 1-ci bəndində (Giriş) müəllif öz məqsədinin müvafiq olaraq 24 mart və 16 dekabr 2009-cu il tarixlərində məruzəçi kimi təyin edildiyi iki mandatın icrasına başlamaqdan ibarət olduğunu açıqlayırdı. Qeyd edirdi ki, “Azərbaycanda siyasi məhbuslar probleminin uzun və ağrılı tarixinin xülasəsini” verəcək. O, daha sonra “siyasi məhbuslar üçün münasib və tanınan anlayışın artıq mövcud olduğunu” xatırladacağını və bu əsasla “Azərbaycanda iddia edilən siyasi məhbusların xeyrinə” fəaliyyətini planlı şəkildə qurmaqla məruzəni bitirəcəyini yazırdı. Ştrasser memorandumda Komitədən iki mandatın birləşdirilməsinə razılıq verməsini və bu barədə Büronu məlumatlandırmasını, həmçinin “Azərbaycanda icra edilməli iş üçün əsas kimi ekspertlərin təqdim etdikləri formada anlayışın müəyyənləşdirilməsini bir daha təsdiq etməsini” xahiş edəcəyini bildirirdi. Göründüyü kimi, Ştrasser hazırladığı məruzənin 1-ci bəndində öz niyyətlərini çılpaqlığı ilə ortaya qoymuşdu. De-fakto məruzənin sonunda istəyəcəyi nəticələri açıqla­mışdı.

Başqa sözlə, Ştrasser Avropa Şurasının müstəqil ekspertlərinin məruzəsinin 3-cü bəndində “siyasi məhbus” anlayışına ümumi tərifin verilməsi ilə bağlı yazdıqları “hər şey tərifin xidmət etməli olduğu funksiyadan asılıdır” ifadəsi əsasında fəaliyyət göstərəcəyini təsdiq edirdi. Bu ifadənin mahiyyəti ilə bağlı nəyi qeyd etmək olar? Ştrasser məruzəni konkret məqsədlərə xidmət edən, əvvəlcədən düşünülmüş alqoritm əsasında hazırlayacağını bildirirdi. Ştrasserin alqoritminə görə, heç bir hüquqi normalara və obyektivliyə fikir vermədən konkret nəticələrə nail olmaq mütləqdir. Yəni verilmiş parametrlərin necə dəyişməsindən asılı olmayaraq, funksiyanın son nəticələri aşağıdakılardan ibarət olmalıdır:

1. AŞ-nın müstəqil ekspertləri tərəfindən “siyasi məhbus” anlayışı ilə bağlı təklif edilmiş meyarlar anlaşılan və qəbul ediləndir;
2. Azərbaycanda siyasi məhbusların mövcudluğu şübhə doğurmur;
3. hər iki mandat birləşməlidir.

Beləliklə, Ştrasser memorandumu hazırlayanda heç bir yaradıcı və orijinal ideyadan istifadə etmirdi, əslində qərəzli və qeyri-obyektiv mövqedən çıxış edirdi.

Doğrudan da, memorandumda Avropa Şurası çərçivəsində Azərbaycanda siyasi məhbuslarla bağlı aparılmış müzakirələr, qəbul edilmiş sənədlər qeyd edilir və AŞPA sənədlərində qeyd edilmiş problemin hələ də öz həllini tapmaması ilə bağlı bir sıra tənqidi məqamlar göstərilirdi. Ştrasser 4-cü maddədə Azərbaycanın Avropa Şurasına üzv qəbul edildiyi vaxtdan AŞPA-da 4 dəfə (yanvar 2002-ci il, iyun 2003-cü il, yanvar 2004-cü il və iyun 2005-ci il) Azərbaycanda siyasi məhbus məsələsinə baxıldığını xatırladır və bu məsələ ilə bağlı qəbul edilmiş 1457 (2005) saylı Qətnamədə Assambleyanın “qəti surətdə siyasi məhbuslar kimi tanınan məhkumların azad edilməli olması barədə prinspial mövqeyini bir daha təsdiq” etməsini diqqətə çatdırır. O həmçinin qeyd edir ki, “müstəqil ekspertlər tərəfindən müəyyən edildiyi kimi, qalan üç siyasi məhbusu azad etməklə və ya Azərbaycan hakimiyyətinin təklif etdiyi kimi, yenidən məhkəmə işi aparmaqla və ya apelyasiya məhkəməsi ilə Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi tərəfindən faktiki baxılması üçün onların məhkəmə işinin açılması” zərurəti var. Daha sonra Ştrasser 4-cü bəndin sonunda məsələ ilə bağlı 1457 (2005) saylı Qətnamədə Assambleyanın “Azərbaycan hakimiyyətinin bu problemin həlli üçün hər bir hüquqi vasitədən (amnistiya, daha yüksək instansiya məhkəmələrində işə baxılması, şərti azadlıq, sağlamlıq səbəblərinə görə azad edilmə, əfv) istifadəni üzərinə götürməsini” müsbət qarşıladığını bildirir. Həmin məruzənin 5-d bəndində yazır ki, “…verilmiş vədlərə baxmayaraq, 2007-ci ilin martından etibarən heç bir əfv fərmanı qəbul edilməmişdir”.

Ştrasserin bu məlumatları həqiqəti əks etdirmirdi. Belə ki, Azərbaycan verdiyi vədlərə sadiqlik nümayiş etdirib, mütəmadi olaraq əfv fərmanları və amnistiya aktları qəbul edib. Azərbaycanda təkcə 2010-cu il ərzində 2 əfv fərmanı (17 mart və 29 dekabr 2010-cu il) qəbul edilmişdi. 2010-cu ilin mart ayında qəbul edilmiş əfv fərmanı ilə azadlıqdan məhrum edilmiş 62, azadlığın məhdudlaşdırılması cəzasına məhkum edilmiş 7 məhkum cəzalarının çəkilməmiş hissələrindən azad edilmişdi. Ömürlük azadlıqdan məhrum edilmiş bir məhkumun cəzası 20 il azadlıqdan məhrumetmə cəzası ilə əvəzlənmişdi. Bir nəfər cərimə cəzasından azad olunmuşdu. Əfv fərmanı ilə “Azadlıq” qəzetinin həbsdə olan baş redaktoru Qənimət Zahid də azadlığa buraxılmışdı, azadlıqdan məhrum edilmiş və cəzasının çəkilməsi təxirə salınmış bir qadın məhkum isə cəzadan azad edilmişdi. Göstərilən əfv fərmanı ilə yanaşı, 2007-d ildə Heydər Əliyevin anadan olmasının 84 illiyi münasibətilə amnistiya aktı qəbul edilmişdi və bu aktla da 9 mindən artıq məhkum azadlığa buraxılmışdı.

Beləliklə, Ştrasser hazırladığı memorandumda AŞPA üzvlərinə və bütövlükdə, Avropa Şurasına üzv olan dövlətlərin ictimaiyyətlərinə Azərbaycanla bağlı yalan və səhv məlumat verməklə, Azərbaycan dövlətinin beynəlxalq səviyyədə formalaşmış imicinə ciddi ziyan vurmuşdu. O, Avropa Şurasına üzv olan dövlətlərin ictimaiyyətlərinin düzgün məlumat almaq hüquqlarını kobud şəkildə pozmuşdu.

Burada əsas məsələ isə Ştrasserin belə məlumatları yaymasında məqsədyönlü, qərəzli mövqedən çıxış edib-etməməsi və ya onun xüsusi məruzəçi kimi ölkədə gedən proseslərdən xəbərsiz olub-olmamasından ibarətdir. Belə ki, məruzəçi məqsədyönlü, qərəzli mövqedən çıxış edib yalan və səhv məlumat yaymaqda israrlıdırsa, onda o, bu fəaliyyətinə görə məsuliyyət daşıyır. Digər tərəfdən, məruzəçi ölkədə gedən proseslərdən xəbəri olmaya-olmaya səhv və yalan məlumat yayırsa, demək, o, məruzəçi kimi həvalə edilmiş mandata ciddi yanaşmayıb və bu mandatın öhdəsindən gələ bilməyib.

Memorandumda Ştrasserin öz mülahizələrində nə dərəcədə “obyektiv” və “qərəzsiz” mövqedən çıxış etməsini nümayiş etdirən ciddi bir məqam diqqəti xüsusilə cəlb edir. Belə ki, məruzəçi 2-ci bənddə göstərir ki, Azərbaycanda siyasi məhbus məsələsinin tarixi ölkənin Ermənistanla birlikdə Avropa Şurasına qəbul edilməsinə dair danışıqlar vaxtına təsadüf edir və təşkilata qəbul 25 yanvar 2001-ci ildə qüvvəyə minib. Ştrasser daha sonra “fikrini bildirməyən dövlətlərin Azərbaycan və Ermənistanın təşkilata qəbul edilməsinə müqavimətini dəf etmək üçün kompromis həll üsulu tapıldı”ğını vurğulayır. O, həmin ifadədə “Ermənistanın” sözündən sonra qeyd işarəsi qoyaraq, həmin səhifənin sonunda yazır ki, “Ermənistan da bura aid idi; lakin kiçik sayda məhkəmə işləri dərhal həll edilmişdi; bu səbəbdən, məqsədəuyğun olaraq, mən bu andan yalnız Azərbaycandakı siyasi məhbuslara istinad edəcəyəm”. Çox maraqlıdır, deyilmi?! Görünür ki, Ştrasser ya Ermənistanda mövcud olan real vəziyyətdən tam xəbərsiz idi, ya da bilərəkdən AŞPA üzvlərinə və Avropa ictimaiyyətinə reallığı əks etdirməyən səhv məlumatlar verirdi.

Əslində Ermənistanda mövcud olan real vəziyyət əsla belə deyildi. Ermənistanda vəziyyət Ştrasserin fikrinin tam əksindən xəbər verirdi. Belə ki, Ermənistanın tanınmış hüquq müdafiəçisi Mikael Danielyan hələ 2001-d ilin mart ayında öz müsahibəsində bildirmişdi ki, İnsan Hüquqlarına dair Ümumdünya Bəyannaməsində göstərilmiş 30 maddənin hamısı üzrə Ermənistanda insan hüquqları pozulur, məhkəmə sistemi respublikada yuxarıdan aşağıya qədər korrupsiyalaşıb, əslində hakimlər müstəqil deyillər, onlar yalnız qanundan asılı deyillər, bütün cinayət proseslərinin gedişi zamanı zalda avtomatla silahlanmış mühafizəçilər dayanır, polisin özbaşınalığı baş alıb gedir, ilkin saxlama kameralarında saxlanılanların sonrakı taleyi həll olunur, məhz orada qərar qəbul edilir, demək olar ki, bütün həbs edilənlər psixoloji və fiziki təsirə məruz qalırlar (“Exo” qəzeti, №24,1 mart 2001-ci il). Ola bilsin ki, Ştrasserin Ermənistanda Köçəryanın prezidentliyi dövründə mövcud olan bu acınacaqlı vəziyyətdən xəbəri yox idi. Zənnimcə, Ştrasser 2008-ci ildə Ermənistanda keçirilmiş prezident seçkilərindən sonra seçkilərin nəticələrinin saxtalaşdırıldığını iddia edən dinc nümayişçilərə qarşı silah işlədilməsindən, rəsmi məlumatlara görə, 10-a qədər insanın həlak olmasından, yalnız dinc etiraz mitinqlərində iştirak etdiklərinə və ya müxalifət partiyalarının üzvləri olduqlarına görə yüzlərlə Ermənistan vətəndaşının həbs edilib, məhkəmələr tərəfindən müxtəlif müddətlərə mühakimə edilmələrindən xəbərsiz ola bilməzdi.

Ştrasserin memorandumunda “siyasi məhbus” anlayışı ilə bağlı Avropa Şurasının müstəqil ekspertlərinin məruzəsindəki mülahizələr olduğu kimi təkrarlanır və heç bir yeni prinsipial yaxınlaşma nümayiş etdirilmir. O vurğulayır ki, cavabdeh ölkə sözügedən şəxsin Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının tələblərinə tam uyğun saxlanıldığını müəyyən etməyənə qədər həmin şəxs siyasi məhbus hesab ediləcək. Ştrasser yuxarıdakı qaydanın Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi tərəfindən müəyyən edildiyini iddia edir və bildirir ki, sübutetmə məsuliyyəti ərazisində siyasi məhbusun mövcudluğu iddia edilən dövlətin üzərinə qoyulmalıdır.

Bu məsələ ilə bağlı qeyd edilməlidir ki, sübut etmək vəzifəsi cavabdehin deyil, iddiaçının üzərinə düşür və bu, hüququn təməl prinsiplərindən biridir. Ştrasserin “Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin aydınlaşdırdığı kimi, Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının tələblərinə tam uyğun olaraq saxlanıldığını müəyyən etməyənə … qədər, həmin şəxs siyasi məhbus kimi nəzərdə tutulacaqdır” fikirləri ilə bağlı nəyi qeyd etmək olar? Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin heç bir qərarında Konvensiyanın müddəalarının pozulması ilə müşayiət olunmaqla həbs edilmiş şəxsin siyasi məhbus kimi nəzərdə tutulması barədə müddəa yoxdur və bu Məhkəmə, ümumiyyətlə, bu anlayışdan istifadə etmir.

Ümumiyyətlə, Ştrasser həmin memorandumu hazırlayarkən heç bir yeni ideyalar və prinsiplər təklif etməmişdi. Qeyri-obyektivlik və qərəzli mövqe nümayiş etdirmişdi. Avropa Şurasının üzvü olan 47 dövlət sırasında Azərbaycana qarşı olan ayrı-seçkiliyə hüquqi don geyindirməyə çalışmış və “hüququn aliliyi” prinsipinə zidd təkliflə çıxış etmişdi.

AŞPA müstəqil ekspertlər qrupunun məruzəsində müəyyən edilmiş meyarlara əsaslanaraq, 24 yanvar 2002-ci ildə “Azərbaycanda siyasi məhbuslar” adlı 1272 saylı Qətnamə qəbul etdi. Qətnamədə Azərbaycan Avropa Şurasına üzv qəbul edilərkən iddia edilən siyasi məhbuslar siyahısına daxil edilmiş bir sıra fərdi məhkəmə işləri (İsgəndər Həmidov, Əlikram Hümbətov, Rəhim Qaziyev və digərləri) hər hansı meyar və ya tərif olmadan müzakirə edilmişdi. Qətnamədə “siyasi məhbus” anlayışı ilə bağlı heç bir meyar öz əksini tapmamışdı. Müstəqil ekspertlər qrupunun hazırladığı məruzə Ermənistan və Azərbaycanda siyasi məhbusların mövcudluğunu müəyyən etmək üçün meyarları özündə əks etdirsə də, AŞPA-nın qəbul etdiyi 1272(2002) saylı Qətnamə yalnız Azərbaycana aid idi. Ermənistanda siyasi məhbuslarla bağlı nə əvvəl, nə də sonradan heç bir Qətnamə qəbul edilmədi.

Assambleyanın 2003-cü il iyun sessiyasında AŞPA-nın Hüquq Məsələləri və İnsan Hüquqları Komitəsinin üzvü, belçikalı deputat Corc Klerfayt Azərbaycanda siyasi məhbuslar məsələsi barədə məruzə ilə çıxış etdi. Corc Klerfayt məruzədə Azərbaycana qarşı qərəzli mövqe nümayiş etdirdi, Avropa Şurasına üzv qəbul edildiyi vaxt “siyasi məhbus” problemi ilə bağlı götürdüyü öhdəlikləri yerinə yetirmədiyini bildirdi və müxtəlif cinayətlərə görə məhkum olunmuş şəxsləri “siyasi məhbus” kimi qələmə verdi.

Qeyd edim ki, Azərbaycanın Avropa Şurasına tamhüquqlu üzv qəbul olması ilə bağlı 16 yanvar 2001-ci ildə amnistiya akü qəbul edilmişdi. Amnistiya aktının tətbiqi nəticəsində cəzaçəkmə yerlərindən təqribən 2300 şəxsin azadlığa buraxılmasını, 800 şəxsin cəzasının yarıya endirilməsini, 4400 şəxsin azadlıqdan məhrumetmə ilə bağlı olmayan cəzalardan azad edilməsini, istintaq orqanları və məhkəmələr tərəfindən 1300 şəxs barəsində cinayət təqibinə xitam verilməsini çoxları xatırlayır. Bundan əlavə, Azərbaycan Prezidenti 17 iyun 2003-cü il tarixli əfv fərmanı imzalamışdı. Bu fərmanla 106 məhbus azad olunmuşdu və hüquq-müdafiə təşkilatları tərəfindən “siyasi məhbus” kimi tanınan məhkumların böyük əksəriyyəti azad olunanlar sırasında idi. Ümumiyyətlə, Azərbaycan Avropa Şurasına daxil olduqdan sonra bəzi qeyri-hökumət təşkilatlarının siyasi məhbus hesab etdiyi 716 məhbusdan 527 nəfəri azadlığa buraxılmışdı. Lakin Klerfaytın hazırladığı məruzədə bu faktlar öz əksini tapmamışdı.

Azərbaycan nümayəndə heyəti gündəliyə salınmış “siyasi məhbus” haqqında məruzənin ziddiyyətli olduğunu və seçkiqabağı vəziyyətə təsir etmək məqsədi güddüyünü bildirdi. Müzakirələr zamanı çıxış edən deputatların əksəriyyəti Klerfaytın məruzəsinin qərəzli və səthi xarakter daşıdığını, müstəqil ekspertlərin meyarlarına uyğun gəlmədiyini, ekspertlər qrupunun rəyi ilə məruzəçinin mövqeyinin ziddiyyət təşkil etdiyini vurğuladılar. Nəhayət, AŞPA Azərbaycanda “siyasi məhbus” məsələsi ilə bağlı məruzəni ziddiyyətli sayaraq, yenidən işlənilməsi üçün komitəyə qaytarılması barədə qərar qəbul etdi.

AŞPA 2004-cü ildə Azərbaycanda siyasi məhbuslarla bağlı ikinci qətnamə qəbul etdi. Bəzi QHT-lərin Azərbaycan AŞ-na bərabərhüquqlu üzv qəbul edilməsi ərəfəsində təqdim etdikləri siyasi məhbus olmaları iddia edilən şəxslərin siyahısı 1 yanvar 2001-ci ilədək olan məhkəmə işlərini əhatə edirdi. Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası 15 aprel 2002-ci ildə Azərbaycanda qüvvəyə mindi və bu vaxtdan ölkə əhalisi Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə müraciət etmək hüququ əldə etdi. QHT-lər 1 yanvar 2001-ci ildən 15 aprel 2002-ci ilədək siyasi məhbus olmaları iddia edilən bəzi məhbuslardan ibarət siyahı təqdim etmişdilər. Bu məhbusların adları Azərbaycanın Avropa Şurasına bərabərhüquqlu üzv qəbul edilməsi ərəfəsində tərtib edilmiş siyahıya daxil edilməmişdi. Odur ki, həmin məhbusların hansı meyarlar əsasında siyasi məhbus olub-olmamalarının müəyyən edilməsi açıq qalırdı. Bu boşluğu aradan qaldırmaq üçün AŞPA-nın 1359 (2004) saylı Qətnaməsində müstəqil ekspertlərin hazırlamış olduğu meyarların 1 yanvar 2001-ci ildən 15 aprel 2002-ci il tarixinədək mühakimə edilmiş məhbuslara şamil edilməsi üçün qüvvədə olması təsdiqləndi. Qeyd edim ki, 1359 (2004) saylı Qətnamədə, 1272 (2002) saylı Qətnamədə olduğu kimi, heç bir meyar təqdim edilməmişdi.

Azərbaycanda siyasi məhbus məsələsinin AŞPA-da növbəti müzakirəsi 2005-ci ilin iyun ayında keçirildi. Azərbaycanda siyasi məhbus məsələləri üzrə məruzəçi Malkolm Bryusun məruzəsinin ətraflı müzakirəsindən sonra bu məsələ bir qədər səngidi. Malkolm Bryus Azərbaycanda siyasi məhbus probleminin mövcud olmadığı qənaətinə gəlib, məruzəçi postundan istefa verdi. Bununla da süni surətdə yaradılmış bu mövzu ilə əlaqədar Azərbaycan üzrə yeni məruzəçi təyin olunmasına ehtiyac qalmadı.

Azərbaycan hakimiyyəti isə siyasi məhbus problemi üzrə məruzəçi postunun ləğv edilməsinə baxmayaraq, bu məsələnin hüquqi vasitələrlə həll edilməsinə və tam bağlanmasına nail olmağa çalışırdı və bu məqsədlə 11 iyun 2005-ci ildə İşçi Qrupunun yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış etdi. Qrupda hakimiyyət nümayəndələri və hüquq müdafiəçiləri təmsil edilirdilər. Həmin İşçi Qrupu fəaliyyətini sonradan İnsan Hüquqları üzrə İşçi Qrupu kimi davam etdirdi.

Azərbaycanda 2003-cü ilin sonlarından 2011-ci ilin fevral ayınadək 1 amnistiya aktı qəbul edilmişdi və 16 əfv fərmanı imzalanmışdı. Bu qərarlar 10 minə qədər məhbusa şamil edilmişdi. Bu müddət ərzində siyasi məhbus olmaları iddia edilən bir çox məhbusun işinə məhkəmələrdə yenidən baxılmışdı və onlar azadlığa buraxılmışdılar. Ümumiyyətlə, qeyd edilən hüquqi vasitələrdən istifadə etməklə siyasi məhbus olmaları iddia edilən çoxsaylı məhbuslar azadlığa buraxıldılar. Bununla yanaşı, bu və ya digər cinayət işlərinə baxarkən hakimlər tərəfindən törədilmiş hüquq pozuntularının, o cümlədən yeni “siyasi məhbus” kimi qiymətləndirilə biləcək məhbusların meydana gəlməsinin qarşısını almaq məqsədilə Məhkəmə-Hüquq Şurasında mütəmadi olaraq hakimlərin fəaliyyəti haqqında müzakirələr aparılırdı. Şuranın tövsiyələri əsasında 2011-ci ilədək 100-dən çox hakim müxtəlif cəzalara məruz qalmışdı, 30-dan çox hakimin fəaliyyətini davam etdirməsi tövsiyə edilməmişdi, 10-dan artıq hakimin fəaliyyəti isə vaxtından əvvəl dayandırılmışdı.

Bundan əlavə, Azərbaycanda dünyanın 30 ölkəsindən 70-ə qədər ekspertin, o cümlədən AŞPA, ATƏT PA, Avropa Parla­mentinin və BMT-nin müxtlif strukturlarının nümayəndələrinin iştirakı ilə beynəlxalq konfranslar keçirilmişdi: 2005-ci ildə “siyasi məhbus” problemi və 2008-ci ildə isə “Azərbaycanda siyasi hüquqların müdafiəsi – yeni meyarlar” mövzusunda. Bu beynəlxalq konfransların qətnamə və bəyanatlarında “siyasi məhbus” anlayışının beynəlxalq-hüquqi təbiətinin təyin olunmaması, heç bir beynəlxalq sənəddə, o cümlədən Avropa Şurasının ümumtanınmış rəsmi sənədlərində öz əksini tapmaması, habelə Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin praktikasında bu anlayışdan istifadə edilməməsi vurğulanmışdı. Çoxsaylı beynəlxalq ekspertlərin iştirakı ilə hazırlanmış həmin qətnamə və bəyanatların AŞPA-ya təqdim edilməsinə baxmayaraq, bu sənədlərə Avropa Şurası heç bir reaksiya verməmişdi.

Lakin mütəmadi olaraq ölkədə prezident və parlament seçkiləri, AŞPA-nın növbəti sessiyaları ərəfəsində qondarma “siyasi məhbus” problemi süni şəkildə müzakirə mövzusuna çevrilirdi və həm ölkə daxilində, həm də onun hüdudlarından kənarda bəzi dairələr tərəfindən genişmiqyaslı və qərəzli kampaniya formasında Azərbaycana qarşı siyasi təsir vasitəsi kimi istifadə edilirdi. Bu qeyri-obyektiv xarakterli kampaniyaların qarşısını almaq və problemin əsl mahiyyətini ictimaiyyətə çatdırmaq məqsədilə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən bir çox QHT, o cümlədən öz sıralarında 70-dən çox QHT-ni birləşdirən “Siyasi məhbus problemləri üzrə Şura” təcrübəli ekspertlər qrupu formalaşdırmışdı. Ekspertlər qrupu Avropa Şurası tərəfindən “siyasi məhbus” kimi tanınmış 100-dən artıq məhbusun cinayət işlərini araşdırmışdı. Və bu şəxslərin “siyasi məhbus” kimi tanınmalarının heç bir hüquqi əsasının olmaması barədə birmənalı nəticəyə gəlmişdi. Hətta “siyasi məhbus” kimi tanınanlar arasında uşaq oğurluğu və terrorçuluq, dövlət çevrilişi cəhdləri və digər zorakı cinayətkar əməllər törətmiş insanların olduğunu aşkar etmişdi. Həmin QHT-lərin rəhbərləri aşkarladıqları faktlarla bağlı AŞ rəhbərliyini məlumatlandırmış, Avropa Şurası deputatları ilə ikitərəfli və çoxtərəfli görüşlər zamanı bu faktları onların diqqətinə çatdırmışdılar.

Bununla bərabər, həmin təşkilatlar ardıcıl olaraq bəyanatlarla AŞ rəhbərliyi və deputatlarına müraciət edirdilər. Bu bəyanatlarda vurğulanırdı ki, hər hansı bir siyasi partiya və hərəkat üzvü olmasından və ya yüksək səviyyəli dövlət məmuru olmasından asılı olmayaraq, hər kəs törətdiyi cinayətlərə görə qanun qarşısında cavab verməlidir və bu məsələyə siyasi don geyindirmək demokratik, hüquqi dövlətin və vətəndaş cəmiyyətin formalaşmasının başlıca amili olan hüququn aliliyi prinsipinə ziddir. Törədilmiş bir neçə cinayət əməllərinin təhqiqatı və ya məhkəmə prosesləri zamanı müstəntiq və ya hakimlər tərəfindən buraxılmış səhvlər həmin cinayətkarların “siyasi məhbus” kimi tanınmasına əsas vermir. Bu məsələlər siyasi deyil, hüquqi müstəvidə həllini tapmalıdır. Əgər kimsə milli məhkəmə-hüquq sistemində qəbul edilmiş qərarlardan razı deyilsə, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə müraciət edə bilər. Bu bəyanatlarda daha nələr vurğulanmışdı? Heç bir ümumqəbul edilmiş hüquqi meyar və beynəlxalq-hüquqi sənəd olmadan ayrı-seçkiliyə yol verərək, 47 üzv dövlətdən yalnız Azərbaycana qarşı siyasi məhbus probleminin olmasını iddia etmək və Azərbaycanda siyasi məhbus problemi üzrə xüsusi məruzəçinin təyin edilməsi beynəlxalq hüquq normaları ilə ziddiyyət təşkil edir və bundan əlavə, nə ümumavropa dəyərlərinə, nə də Avropa Şurasının prinsiplərinə uyğun deyil, bu, beynəlxalq qurumun öz nüfuzuna böyük zərbədir.

Azərbaycan Avropa Şurası çərçivəsində siyasi məhbus probleminin obyektiv və qərəzsiz şəkildə öz həllini tapması məsələsində də ənənələrinə sadiq qalıb. Azərbaycan nümayəndə heyəti və Azərbaycan hökuməti Avropa Şurası­na üzv olduğu müddət ərzində ardıcıl olaraq siyasi məhbus meyarlarını özündə əks etdirən hüquqi sənədin olmadığını bildirib. Azərbaycan tərəfi AŞ-dan tələb edir ki, nə qədər hüquqi sənəd yoxdur, meyarlar müəyyənləşməyib, bu məsələnin aydınlaşdırılması, araşdırılması qeyri-mümkündür. Avropa Şurası isə həmişə bu sahədə Azərbaycana qarşı ikili standartlı və qeyri-obyektiv mövqedə olub, quruma üzv olan 47 ölkədən yalnız Azərbaycana məruzəçi təyin edir, onu bu işdə günahlandırır və tələblərinə məhəl qoymurdu.

XX yüzilin sonunda dünyada qlobal proseslər baş verdi. Bu proseslər ikiqütblü ideoloji və hərbi-siyasi qarşıdurma ilə xarakterizə edilən “soyuq müharibə”nin başa çatması, SSRİ-nin süqutu, sosialist düşərgəsinin dağılması və Varşava Müqaviləsi Təşkilatının ləğv edilməsi ilə nəticələndi. Bu isə, öz növbəsində, beynəlxalq aləmdə siyasi mühitin köklü şəkildə transformasiyasına və yeni geosiyasi vəziyyətin yaranmasına səbəb oldu.

Baş verən proseslər nəticəsində yeni suveren dövlətlər meydana gəldi. Yeni suveren dövlətlərin dünya birliyinə inteqrasiyası və beynəlxalq münasibətlər sisteminə qatılması, onların öz milli maraqlarına uyğun xarici siyasət fəaliyyətinə başlaması dünyada yeni dövlətlərarası münasibətlər nizamının formalaşması ilə müşayiət olundu. Yeni dünya nizamı, bir tərəfdən, qlobal qarşıdurmanın aradan qalxması və beynəlxalq səviyyədə siyasi gərginliyin azalması, digər tərəfdən isə siyasi, iqtisadi və hərbi baxımdan strateji əhəmiyyət kəsb edən, o cümlədən maraqların toqquşduğu məkanlara çevrilən bir sıra regional mərkəzlərin meydana çıxması ilə səciyyələnirdi.

Mühüm coğrafi-strateji məkanda yerləşən Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti 18 oktyabr 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyinə dair Konstitusiya Aktı qəbul etdi. Müstəqilliyini bərpa etmiş Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatına əsaslanan sivil, demokratik, hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu, dünya dövlətləri ilə qarşılıqlı hörmət və fayda əsasında əməkdaşlıq, sivil dünyaya, inkişaf etmiş beynəlxalq birliklərə inteqrasiya Azərbaycanın daxili və xarici siyasətinin prioritet istiqamətiəri elan edildi.

Azərbaycanın qısa müddət ərzində dünya dövlətləri tərəfindən ardıcıl şəkildə tanınması və diplomatik münasibətlərin yaradılması onun dünya birliyinə sistemli surətdə inteqrasiyasına geniş zəmin yaratmış oldu. Belə ki, ikitərəfli və çoxtərəfli siyasi münasibətlərin qurulması iqtisadi və mədəni əlaqələrin inkişafına yol açır, qarşılıqlı faydalı iqtisadi əməkdaşlıq isə, öz növbəsində, siyasi münasibətlərin dərinləşməsi, qarşılıqlı etimadın güclənməsi yolunda mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Dövlət müstəqilliyini bərpa etmiş Azərbaycan dünya dövlətləri ilə yanaşı universal və regional beynəlxalq təşkilatlarla əlaqələr qurmağa başladı. Azərbaycan qarşıya çıxan bir sıra mühüm problemlərin, ilk növbədə, dövlət müstəqilliyinin qorunub saxlanması və möhkəmləndirilməsi, ölkənin Dağlıq Qarabağ regionu və digər ərazilərinin Ermənistanın işğalından sülh yolu ilə azad olunması, bazar iqtisadiyyata istiqamətində islahatların həyata keçirilməsi və dünya inteqrasiya prosesinə sıx cəlb olunması məqsədilə beynəlxalq təşkilatların rolundan yararlanmağı vacib hesab edirdi. Azərbaycan 1991-ci ilin sonunda İslam Əməkdaşlıq Təşkilatına (2010-cu ilin ortalarına qədər İslam Konfransı Təşkilatı adlanırdı), 1992-ci ilin əvvəllərində isə ATƏT və BMT-yə üzv oldu, Avropa İttifaqı, NATO və başqa təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq əlaqələri qurdu, 2001-ci ildə isə Avropa Şurasına üzv qəbuİ edildi.

Dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Azərbaycanda eyni zamanda vətəndaş cəmiyyəti institutlarının inkişafı dövrü başladı. Üçüncü sektor təmsilçiləri öz inkişafında obyektiv və subyektiv xarakterli müxtəlif çətinliklərlə üzləşmələrinə baxmayaraq, cəmiyyətdə özlərini təsdiqləyə bildi. Bir müddət sonra vətəndaş cəmiyyəti institutları dövlətin həyata keçirdiyi siyasətə, atdığı addımlara ən müxtəlif formalarda dəstək vermək potensialma malik oldular.

Yenicə dövlət müstəqilliyini əldə etmiş Azərbaycanın əhalisinin böyük əksəriyyəti, digər postsovet respublikalarında olduğu kimi, SSRİ dönəmində anadan olmuş və formalaşmış insanlardan ibarət idi. Onlar Sovet totalitar idarəetmə sistemindən xəbərdar idilər. Postsovet əhalisində Qərb demokratiyasına böyük inam və ümid var idi. Azərbaycan xalqı bu sırada öndə gedirdi.

Azərbaycan xalqında Qərb demokratiyasına, Avropa­nın demokratik institutlarına inteqrasiyaya və Avropa təsisatlarının obyektivliyinə böyük ümid var idi. Biz demokratik hüquqi dövlət, vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunda Avropa təşkilatlarının qarşılıqlı əməkdaşlıq çərçivəsində Azərbaycana tərəfdaş olacağına sadəlövhcəsinə inanırdıq. Cəmiyyətdə bu inam bir çox hallarda eyforik xarakter daşıyırdı və sentimental hisslərlə müşahidə edilirdi. Ümumiliklə, Azərbaycan cəmiyyətində Avropa demokratiyasına inam hədsiz dərəcədə idi.

Lakin XXI əsrin ilk iki onilliyi bu eyforiyaya son qoydu. Azərbaycan Avropa qurumlarında ikili standartlara, məqsədyönlü əsassız təzyiqlərə, ayrı-seçkiliyə məruz qaldı. Bir vaxt hədsiz dərəcədə ümid bəslədiyimiz Avropa qurumlarında, sözün əsl mənasında, Azərbaycana qarşı çirkli “demokratiya” oyunu aparılırdı.

Mən bu hadisələrin iştirakçılarından biri olmuşam və bu hadisələrin bəzilərində aktiv iştirak etdiyimə görə mənə qarşı əsassız ittihamlar irəli sürülüb. Bir sıra hallarda baş verənlər məni sevindirib, bəzən məyus edib, bir sıra hallarda isə ədalətsizlikdən dəhşətə gəlmişəm. Zənnimcə, geniş ictimaiyyət bu hadisələrin əsl mahiyyətini bilməlidir. Odur ki, baş verənləri sistemləşdirərək, oxucuların diqqətinə çatdırmağa çalışmışam və bunu zəruri hesab edirəm.

Respublikamızın Avropa Şurasına üzv olması ərəfəsində AŞPA-nın Siyasi Komitəsi Tövsiyələr Paketi hazırlamışdı. On yeddi bənddən ibarət paket 2000-ci ilin əvvəllərində ölkə ictimaiyyətinə təqdim edildi. AŞPA həmin sənəddə Azərbaycan Respublikasından beş bölmədən ibarət müəyyən öhdəlikləri öz üzərinə götürməyi xahiş etmişdi. Dövlət başçısı, Baş Nazir, Milli Məclisin sədri, aparıcı müxalifət partiyalarının liderləri qısa bir müddət ərzində AŞPA-nın Tövsiyələr Paketini imzaladılar. Bununla da Azərbaycanın sənəddə əks etdirilmiş öhdəlikləri üzərinə götürməyə hazır olduğu təsdiqləndi.

Tövsiyələr Paketinin dördüncü bölməsi insan hüquqlarının təmin edilməsinə həsr edilmişdi. Bu bölmədə hansı öhdəliklər irəli sürülürdü? İnsan hüquqları və əsas azadlıqlarının digər məsələləri ilə bərabər hüquq-müdafiə təşkilatlarının “siyasi məhbus” kimi tanıdıqları məhkumların işinə yenidən baxılması və onların azad edilməsi.

AŞPA-nın tövsiyələrdən ibarət 222 saylı rəyi əsasında Avropa Şurası Nazirlər Komitəsi 9 noyabr 2000-ci il tarixli sessiyasında Azərbaycanın Avropa Şurasına üzv olmağa və bu beynəlxalq təşkilatın Nizamnaməsinə qoşulmağa dəvət edilməsinə dair xüsusi Qətnamə qəbul etdi. 17 yanvar 2001-ci ildə Azərbaycanın Avropa Şurasına tam və bərabərhüquqlu üzv qəbul edilməsi barədə qərar qəbul edildi. 25 yanvar 2001-ci ildə isə Strasburqda Azərbaycanın Avropa Şurasına üzv qəbul edilməsi ilə bağlı rəsmi mərasim keçirildi. Azərbaycanın Avropa Şurasına bərabərhüquqlu üzv qəbul edilməsini ölkəmizin əhalisi yüksək dəyərləndirdi. Bu, dünyəvi, demokratik, hüquqi dövlət quruculuğu, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi, onun Avropaya inteqrasiyası və beynəlxalq münasibətlər sistemində mövqelərinin əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirilməsi istiqamətində mühüm mərhələ idi.

Avropa Şurasına üzv olmaq ərəfəsində Azərbaycanın götürdüyü öhdəliklər sırasında “hüquq-müdafiə təşkilatları tərəfindən “siyasi məhbus” kimi tanınan məhkumların işinə baxılması və onların azad edilməsi məsələsinə baxmaq” daha çox mübahisə doğururdu. Əsas mübahisə predmeti isə əsasən “siyasi məhbus” anlayışının hüquqi təbiəti, ondan irəli gələn subyektiv və qərəzli nəticələrdən, ayrı-seçkili yanaşmadan ibarət idi. Belə ki, Azərbaycanın Avropa Şurasının üzvlüyünə qəbul edildiyi zamana qədər “siyasi məhbus” anlayışı və onun hüquqi təbiəti heç bir beynəlxalq sənəddə, o cümlədən Avropa Şurasının sənədlərində müəyyən edilməmişdi.

“Siyasi məhbus” termininin anlaşıqlı və dəqiq beynəlxalq-hüquqi meyarları yox idi və ona görə də müxtəlif beynəlxalq təşkilatların və yerli QHT-lərin siyasi məhbusların müəyyən edilməsində irəli sürdükləri tələblər ciddi şəkildə fərqlənirdi. Belə ki, bəzi təşkilatlar daha böyük siyahı tərtib etdikləri halda, digər təşkilatların siyahıları qısa olurdu. Bu təşkilatların hər biri həbs edilmiş şəxslərin “siyasi məhbus” kateqoriyasına daxil edilməsində öz xüsusi meyarlarına əsaslanırdılar. Əksər hallarda müxtəlif qurumlar “siyasi məhbus” anlayışına öz korporativ maraqları müstəvisindən baxırdılar. Bu isə praktikada mühakimə edilmiş və ya cinayət məsuliyyətinə cəlb edilmiş şəxslərin “siyasi məhbus” kateqoriyasına aid edilməsində kolliziyaların yaranmasına gətirib çıxarırdı.

Avropa Şurasının Baş Katibi bu kolliziyaların həllinə nail olmaq üçün Stefan Treçel, Evert Alkema və Aleksandr Arabaçiyevdən ibarət müstəqil ekspertlər qrupu yaratdı. Müstəqil ekspertlər qrupuna Ermənistan və Azərbaycanda siyasi məhbusların mövcudluğunu müəyyən etmək üçün meyarlar hazırlamaq tapşırıldı. Qısa müddət ərzində müstəqil ekspertlər qrupu tərəfindən “Ermənistanda və Azərbaycanda siyasi məhbusların olması iddia edilən hallar” adlı məruzə hazırlandı və 16 iyul 2001-ci ildə AŞ Baş Katibinə göndərildi.

Siyasi məhbusların mövcudluğunu müəyyən etmək üçün meyarları özündə əks etdirən həmin məruzə 24 oktyabr 2001-ci ildə Avropa Şurasının sənədi kimi qəbul edildi (SG/Inf (2001) 34).

Avropa Şurasının müstəqil ekspertlər qrupuna qədər “siyasi məhbus” anlayışından ilk dəfə olaraq 1989-1990-cı illərdə BMT-nin Namibiyada, sonradan isə Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin Cənubi Afrika Respublikasında həyata keçirdiyi missiya zamanı istifadə edilmişdi. Bu missiyalar zamanı professor Karl Aage Nerqaardm hazırladığı və “Nerqaard prinsipləri” adlandırılan meyarlar əsasında müəyyən edilən “siyasi məhbus” anlayışından istifadə edilmişdi. Sonradan Amnesty International təşkilatı da öz meyarları əsasında “siyasi məhbus” anlayışından istifadə etməyə başladı. Lakin “siyasi məhbus” anlayışından istifadə edilməsi ilə bağlı bu nümunələr nə universal, nə də regional səviyyədə qəbul edilmiş beynəlxalq-hüquqi meyarlar deyildi.

Ekspertlər qrupu öz araşdırmaları zamanı siyasi məhbusların mövcud olmasını müəyyən etmək məqsədilə heç bir konseptual yaxınlaşmadan istifadə etməmiş və yeni prinsiplər işləyib hazırlamamışdılar. Müstəqil ekspertlər Amnesty International təşkilatının istifadə etdiyi meyarlara müraciət edərək bildirmişdilər ki, bu təşkilat “siyasi məhbusları” “siyasi motivlərlə cinayət törətmiş şəxslər” kimi müəyyən edir, əslində isə praktikada daha məhdud anlayışdan istifadə etmək olar. Belə ki, “siyasi məhbus” anlayışı “siyasi və dini əqidələrinə görə həbs edilmiş insanlara” şamil edilməlidir (məruzənin 7-ci bəndi). Odur ki, müstəqil ekspertlər öz məruzələrində Amnesty International təşkilatının meyarlarından yan keçmiş, Ermənistanda və Azərbaycanda siyasi məhbusların mövcud olmasını müəyyən etmək üçün 1989-1990-cı illərdə BMT missiyasının Namibiyada və sonradan Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin (BQXK) Cənubi Afrika Respublikasında istifadə etdikləri “Nerqaard prinsipləri”nə müraciət edib (məruzənin 5-ci bəndi), bu prinsiplər əsasında hazırlanmış meyarları tətbiq etmişdilər.

Ekspertlər məruzələrində bu ölkələrin hökumətlərinin siyasi məhbusların mövcudluğunu qəbul etdiklərini vurğulayırdılar. Professor Nerqaardm tədqiqatları Namibiyada, Cənubi Afrika Respublikasında milli barışıq missiyasının tərkib hissəsi idi. Həmin dövrdə adı çəkilən ölkələrdə cəmiyyətin parçalanması şəraitində milli, irqi zəminli qarşıdurma hökm sürürdü. Azərbaycanda isə vəziyyət bu ölkələrdəki durumdan köklü surətdə fərqli idi. Cəmiyyətdə parçalanma olmaması səbəbindən milli barışıq missiyasına da ehtiyac yox idi. Bununla bərabər, Azərbaycan hökuməti, Namibiya və Cənubi Afrika Respublikası hökumətlərindən fərqli olaraq, ölkədə siyasi məhbusların mövcudluğunu inkar etmişdi. Odur ki, Avropa Şurası ekspertlərinin və professor Nerqaardm missiyaları biri-birindən köklü şəkildə fərqli olub və Avropa Şurasına üzv olan ölkələri Afrika ölkələri ilə müqayisə etmək və həmin meyarları Avropa məkanına, Avropa dövlətlərinə şamil etmək düzgün ola bilməzdi. Beləliklə, müstəqil ekspertlərin təklif etdikləri meyarlar, ümumiyyətlə, Avropa Şurası məkanındakı mövcud reallıqları əks etdirmirdi. Bununla bağlı Avropa Şurası ekspertlərinin hazırladığı məruzənin 24-cü bəndində göstərilir: “Siyasi məhbus məsələsində bu terminin özü belə məhbusların mövcudluğunda ittiham olunan dövlətin daxili işlərinə müdaxilə edilməsini ehtiva edir”.

Daha sonra ekspertlər qeyd edirlər ki, onlardan Ermənistan və Azərbaycanla əlaqədar rəy formalaşdırıb, təqdim etmək xahiş edilib. Odur ki, “ekspertlər mövcud faktlara obyektiv baxdılar və… qiymətləndirici mülahizə irəli sürüb rəy formalaşdırdılar”. Beləliklə, AŞ ekspertlərinin özlərinin etiraf etdiyi kimi, onlar mahiyyət etibarilə sırf siyasi olan tapşırığı hüquqi anlayışlarla əsaslandırmış və bu məqsədə nail olmaq üçün əvvəlcədən mülahizələr irəli sürmüşdülər. Təsəvvür edirsinizmi? Sonradan isə bu mülahizələr əsasında rəy formalaşdırılmışdı. Belə yanaşma heç bir halda obyektiv sayıla bilməzdi.

Bununla belə, müstəqil ekspertlərin “Nerqaard prinsipləri” əsasında hazırladıqları meyarlara əsasən azadlıqdan məhrum edilmiş şəxslər aşağıdakı hallarda “siyasi məhbus” hesab edilməlidirlər (məruzənin 54-cü bəndi):

1. həbs Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının və onun Protokolları ilə müəyyən edilmiş əsas zəmanətlərdən birinin, xüsusilə fikir, vicdan və din azadlıqları, ifadə və məlumat azad­lığı, toplaşma və birləşmə azadlıqlarının pozulması ilə həyata keçirilmişsə;
2. həbs hər hansı qanun pozuntusu ilə əlaqəsi olmadan sırf siyasi səbəblərə görə həyata keçirilmişsə;
3. həbsin müddəti və ya onun şərtləri siyasi motivlərə görə şəxsin günahkar hesab edildiyi və ya şübhəli bilindiyi hüquq pozuntusuna aydm şəkildə mütənasib deyilsə;
4. şəxs digər şəxslərlə müqayisədə siyasi motivlərə görə ayrı- seçkiliyə yol verərək həbs edilibsə; və ya
5. həbs tamamilə ədalətsiz keçirilmiş məhkəmə prosesləri nəticəsində və hakimiyyət orqanlarının siyasi motivləri ilə əlaqədar olarsa.

Müstəqil ekspertlər siyasi məhbusların mövcudluğunu müəyyən etmək üçün qeyd edilən meyarları təklif etməklə yana­şı, etiraf etmişdilər ki, “siyasi məhbus” anlayışı hədsiz dərəcədə qeyri-müəyyəndir və elə buna görə də ondan müxtəlif, hətta bir-birinə zidd və qabaqcadan formalaşmış məqsədlərlə istifadə edilə bilər. Odur ki, bu anlayış heç bir hüquqi məna kəsb etmir. Təkrar edirəm, bu, müstəqil ekspertlərin etirafı idi. Ekspertlər məruzənin 3-cü bəndində bununla bağlı göstərirdilər: “Si­yasi məhbus” anlayışı formal hüquqi termin deyil. Heç bir beynəlxalq sənəd, heç bir dövlətlərarası və ya qeyri-dövlət təşkilatlarının qərarı ondan aydın tərif verilmiş şəkildə istifadə etmir. Hazırkı tədqiqat göstərir ki, ümumi tərifin verilməsi ağ­labatan dərəcədə təsəvvür edilə bilməz; hər şey tərifin xidmət etməli olduğu funksiyadan asılıdır”. Başqa sözlə, təklif edilən “siyasi məhbus” anlayışı əvvəlcədən müəyyən edilmiş məqsədə xidmət etməlidir, yəni hər hansı bir ekspert istənilən ölkədə siyasi məhbusların mütləq şəkildə mövcud olmasını sübuta yetirmək funksiyasını həyata keçirirsə, o, göstərilən meyarları tətbiq edərək, öz məqsədlərinə nail olacaq. Eyni zamanda, digər bir ekspert isə həmin ölkədə heç bir siyasi məhbusun olmadığı¬nı sübuta yetirmək funksiyasını yerinə yetirirsə, bu ekspert də göstərilən meyarlardan istifadə edərək öz məqsədlərinə nail olacaq. Beləliklə, Avropa Şurası ekspertlərinin təklif etdikləri meyarlar əvvəlcədən müəyyən edilmiş nəticəyə xidmət edir. Odur ki, bu meyarlar əsasında aparılan hər hansı qiymətləndirmə obyektivlikdən çox uzaqdır və hüquqi baxımdan məqbul hesab edilə bilməz.

Müstəqil ekspertlərin məruzəsində ən ziddiyyətli məqamlardan biri siyasi cinayətlər törətmiş şəxslərlə bağlı idi. Onlar göstərirdilər ki, siyasi cinayətlər törədən şəxslər siyasi məhbus hesab edilə bilər. Bunun üçün həmin şəxslərin Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının tələblərini pozmaqla tutul¬ması və mühakimə edilməsi şərtdir.

Bununla belə, qeyd edilməlidir ki, müstəqil ekspertlərin hazırladıqları meyarlar Ermənistan və Azərbaycanın Avropa Şurasına üzv qəbul edildiyi vaxta qədər hüquq-müdafiə təşkilatlarının “siyasi məhbus” kimi tanıdıqları məhkumlara şamil edilə biləcək meyarlar idi. Bu meyarlar konsensus şəklində qısa müddət ərzində konkret məhbusların işlərinə baxılmasını nəzərdə tuturdu və müvəqqəti xarakter daşıyırdı. Onlar AŞPA-nın plenar iclasında qəbul edilməmişdi və siyasi məhbusların müəyyənləşdirilməsi üçün bütün üzv dövlətlərə şamil edilə biləcək universal meyarlar deyildi.

Avropa Şurasının müstəqil ekspertlərinin məruzəsində diqqəti çəkən məqamlardan biri də sübutetmə vəzifəsinin siyasi məhbusun mövcudluğu güman edilən cavabdeh dövlətin üzərinə qoyulması idi. Ekspertlər məruzənin 46-cı bəndində qeyd edirdilər ki, siyasi məhbusun mövcudluğu güman edilən “cavabdeh dövlət” sözügedən məhbusların Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasına uyğun şəkildə həbs edildiyini sübut edə bilməzsə, həmin şəxslər siyasi məhbus hesab edilməlidir. Lakin sübut etmək vəzifəsinin cavabdehin deyil, iddiaçının üzərinə düşməsi hüququn təməl prinsiplərindən biridir. Müstəqil ekspertlərin yanaşması bu prinsiplə açıq-aşkar ziddiyyət təşkil edir.

Avropa Şurasının müstəqil ekspertlərinin hazırladığı məruzədə diqqəti çəkən məqamlardan daha biri haqqında. Məruzədə cinayət törətmiş insanların “siyasi məhbus” hesab edilməsi üçün onların Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası və onun Protokolları ilə müəyyən edilmiş normalardan biri¬nin pozulması ilə mühakimə edilməsi şərt kimi göstərilir. Bu şərt məruzənin 54-cü bəndində əksini tapmış meyarlardan biri kimi göstərilib. Bununla bağlı, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, nə Konvensiyada, nə onun Protokollarında, nə də Avropa Şurasının hər hansı bir sənədində müvafiq müddəa yoxdur. Habelə, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi özünün bütün üzv dövlətlər üçün presedent xarakteri daşıyan qərarlarında belə pozuntular ilə mühakimə edilmiş şəxsləri “siyasi məhbus” adlandırmır. Məhkəmə öz fəaliyyətində ümumiyyətlə “siyasi məhbus” anlayışından istifadə etmir. Bu isə, zənnimcə, həmin anlayışın hüquqi təbiətinin qeyri-müəyyənliyi ilə bağlıdır. Belə bir hal isə bir daha bu və ya digər məhkumun Avropa Şurası tərəfindən “siyasi məhbus” kimi qiymətləndirilməsinin heç bir hüquqi mexanizmlərinin olmamasından xəbər verir. Onda belə bir məntiqi sual ortaya çıxır: Avropa Şurası çərçivəsində Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası və onun Protokolları ilə müəyyən edilmiş normalardan birinin pozulması ilə mühakimə edilmiş şəxslərin “siyasi məhbus” hesab edilməsi haqqında qərar qəbul etmək səlahiyyəti bu təşkilatın hansı qu¬rumuna və ya kimə məxsusdur? Bu, adi sual deyil. Belə ki, üzv ölkələrdə həbsdə olan şəxslər milli məhkəmələrin qərarlarına əsasən mühakimə edilmişlər. Milli qanunvericiliyə əsasən, məhkəmələrin qərarlarından narazı və ya hüquqları pozulmuş tərəf yüksək instansiya məhkəmələrinə müraciət edərək, öz pozulmuş hüquqlarının bərpasına nail ola bilər. Bu, mümkün olmadıqda isə müvafiq prosedur qaydalarına riayət edərək, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə müraciət edə bilərlər. Deməli, milli hüquq-məhkəmə sistemi səviyyəsində Avropa İn­san Hüquqları Konvensiyası və onun Protokollarının hər han­sı müddəasının pozulması və ya pozulmaması barədə qərar qəbul etmək Avropa Məhkəməsinin müstəsna yurisdiksiyasına aiddir. Lakin Avropa Şurasının müstəqil ekspertlər qrupunun hazırladığı məruzənin məntiqinə əsasən, bu səlahiyyət müva­fiq ölkə üzrə təyin edilmiş məruzəçiyə verilirdi. Bu da Avropa Şurası Nizamnaməsinin 3-cü maddəsində öz əksini tapmış hü­ququn aliliyi prinsipi ilə kobud ziddiyyət təşkil edir.