AŞPA-nın 2013-cü il qış sessiyasının gedişatında 23 yanvar gününü, bir tərəfdən, Azərbaycan günü, digər tərəfdən isə Avropa Şurası parlamentarilərinin hüququn aliliyi və obyektivlik imtahanından şərəflə sınaqdan keçmə günü kimi qiymətləndirmək olar.

Həmin gün Assambleyanın plenar iclasında Azərbaycana dair iki vacib məruzə eyni vaxtda müzakirəyə çıxarılmışdı. Bunlardan biri Monitorinq Komitəsinin həmməruzəçiləri Pedro Aqramunt (EPP) və Joze Debono Qrek (SOC) tərəfindən hazırlanmış “Azərbaycan tərəfindən öhdəlik və vəzifələrin icrası”na, digəri isə Hüquq Məsələləri Komitəsinin məruzəçisi Kristof Ştrasserin (SOC) hazırladığı “Azərbaycanda siyasi məhbusların izlənilməsi”nə dair idi.

Həmməruzəçilər Aqramunt və Debono Qrekin məruzəsində göstərilirdi ki, Assambleya “Azərbaycanın Avropa Şurasına üzv olduqdan bəri demokratik institutların fəaliyyəti üçün bəzi həlledici sahələrdə qanunverici çərçivənin yaradılması ilə bağlı əldə etdiyi irəliləyişi tanıyır, eyni zamanda, Azərbaycan hakimiyyətini bu sahələrdəki qanunvericiliyi icra etmək səylərində irəli addımlamağa həvəsləndirir”. Məruzədə “dünyəvi və çoxdinli cəmiyyət olan” Azərbaycanın strateji əhəmiyyəti xüsusi qeyd edilir və Azərbaycan hökuməti “Avropayönümlü meyilləri bəyan etdiyinə” və “indiyə qədər İslam fundamentalizmini uzaq tutmağa” müvəffəq olaraq, “Avro-Atlantik strukturlarla inteqrasiya siyasəti yürütdüyünə” görə təqdir edilirdi.

Məruzənin “Dağlıq Qarabağ regionu və yeddi ətraf rayonun daxil olduğu təqribən 20% Azərbaycan torpaqlarının işğal altında qalması” faktını xatırladan geniş bölməsi Dağlıq Qarabağ müharibəsinə həsr olunmuşdu. Məruzədə “ölkə əhalisinin 10%-ni təşkil edən təxminən 900 000 insanın Azərbaycanın siyasi və sosial vəziyyətinə ağır yük olaraq məcburi köçkün kimi qalması” və “Ermənistan tərəfinin əməkdaşlıq etməməsinin ad-hok komitəyə mane olduğu” təəssüflə qeyd edilirdi.

Məruzə iqtisadi və sosial məsələlər, azad və ədalətli seçkilərdən tutmuş qanunun aliliyi, söz, toplaşma və birləşmə azadlığına kimi bir çox məsələlərə toxunurdu.

Məruzənin 20-dən artıq bəndində siyasi məhbuslar məsələsi müzakirə edilirdi. Məruzədə həmin vaxt müxtəlif beynəlxalq QHT-lər tərəfindən mövcudluğu iddia edilən 22 siyasi məhbusun (onlardan 21-i Prezidentin son əfv fərmanları əsasında azadlığa buraxılıb) siyahısı da nəzərdən keçirilirdi.

Ümumiyyətlə, Monitorinq Komitəsinin məruzəsi tarazlaşdırılmış və hərtərəfli sənəd idi. Belə ki, həmməruzəçilər səlahiyyətləri çərçivəsində dəfələrlə Azərbaycana faktaraşdırıcı səfərlər etmişdilər. Həmməruzəçilər bu səfərlər zamanı müxalifət, hakimiyyət, QHT-lər və vətəndaş cəmiyyəti ilə görüşlər keçirmişdilər. Onlar Azərbaycan iqtidarı, müxalifəti və vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələri ilə əməkdaşlıq etmişdilər, hər hansı bir məsələ ilə bağlı obyektiv qiymətləndirmə nümayiş etdirməyə çalışmışdılar. Bunun nəticəsində həmməruzəçilərin hazırladıqları məruzə balanslaşdırılmış bir sənəd kimi dəyərləndirilmişdi.

Lakin Hüquq Məsələləri Komitəsinin məruzəsi ilə bağlı bu fikirləri qətiyyən söyləmək olmazdı. Belə ki, Ştrasser Hüquq Məsələləri Komitəsinin məruzəçisi təyin edildikdən dərhal sonra Azərbaycan hakimiyyəti və cəmiyyətinin müxtəlif qanadları ilə əməkdaşlıq qurmaq əvəzinə, Azərbaycan hakimiyyətinə təzyiqlər etmə yolunu və məsələni siyasiləşdirmə yolunu tutmuşdu. Azərbaycan tərəfi Ştrasserə 2 dəfə dəvət məktubu göndərmişdi. O, müxtəlif bəhanələr gətirərək, məruzəçi mandatı çərçivəsində bir dəfə də olsun ölkəmizə səfər etmədi. Onun Azərbaycana gəlmək istəyində olmadığını gördükdə isə Komitə katibliyinə məktub göndərildi və bu məktubda Prezident Administrasiyasının səlahiyyətli nümayəndəsinin Strasburqda Ştrasserlə görüşməyə hazır olduğu diqqətə çatdırıldı. Lakin Ştrasser bu imkandan da istifadə etmədi. Ştrasser bunun əvəzində məsələni siyasiləşdirməkdə davam etdi, ölkəyə səfər etməsi üçün ona viza verilməməsi barədə yalançı iddialarla Azərbaycana qarşı siyasi kampaniyalar təşkil etməyə başladı.

Bundan əlavə, Ştrasserin məruzəçi olduğu dövr ərzində Hüquq Məsələləri Komitəsində ziddiyyətli müzakirələr gedirdi. Ştrasser bütün üzv dövlətlərdə məsələyə dair inkluziv və hərtərəfli araşdırma aparmaqdan imtina edirdi. O, şəxsən Azərbaycanı ayırmaqda təkid edirdi. Bu səbəbdən də onun bitərəfliyi və neytrallığı ilə bağlı suallar yaranırdı.

Nəticədə, Ştrasserin hazırladığı məruzə birtərəfli, qərəzli və reallıqdan tam uzaq bir yazı kimi gündəmə gəldi. Bu səbəbdən Ştrasserin hazırladığı məruzənin Hüquq Məsələləri Komitəsinin 26 iyun 2012-ci il tarixli iclasında müzakirəsi, yuxarıda qeyd etdiyim kimi, çox gərgin bir şəraitdə keçmişdi. Bu gərginlik AŞPA-nın qış sessiyası ərəfəsində pik həddə çatmışdı.

Ştrasserin məruzəsində diqqət yalnız siyasi məhbuslar məsələsində cəmlənmişdi. Məruzəyə siyasi məhbus olduğu iddia olunan 85 nəfərdən ibarət vahid siyahı əlavə edilmişdi. Bu məhbusların bəzilərinin azad edildiyini özü də qəbul etsə də, məruzəçi siyahısını yemləməmişdi.

Assambleyanın plenar iclasında hər iki məruzə ilə bağlı qızğın müzakirələr gedirdi. Bir çox deputatlar Monitorinq Komitəsinin məruzəsini tərifləyir, İnsan Hüquqları Komitəsinin məruzəsindəki nöqsanlara diqqət yetirirdilər.

Birləşmiş Krallıqdan Avropa Demokratlar Qrupunun (EDG) lideri Robert Volter öz qrupunun Ştrasserin məruzəsini inkar edəcəyini elan etdi. Birləşmiş Vahid Avropa Solçuları Qrupunun (UEL) lideri Almaniyadan Katerin Verner bitərəf qalacağı barədə şərh verdi. Avropa Xalq Partiyası (EPP) Qrupu azad səsverməni seçdi. Yalnız Avropa Liberal və Demokratlar İttifaqının lideri Ann Brassör (Lüksemburq, ALDE) bildirdi ki, onun qrupu yekdilliklə Monitorinq məruzəsini dəstəkləyəcək. O, eyni zamanda bildirdi ki, qrupda Ştrasserin məruzəsinin xeyrinə çoxluq var. Faktiki olaraq, Ann Brassör əvvəlcədən ALDE qrupunda Ştrasserin məruzəsi ilə bağlı indikativ (göstərişli) səsvermənin təşkil edilməsinə çalışmışdı və nəticədə 11 liberalın məruzənin lehinə, 9 deputatın isə əleyhinə olduğu məlum olmuşdu. Müzakirə zamanı aydın oldu ki, çıxış edən, demək olar ki, bütün liberallar həqiqətən də məruzəni inkar etməyə çağırdılar. Sonda Sosialistlər özlərinin solçu həmkarı Ştrasserə qəti şəkildə dəstək verməyə çağırdılar.

Viola von Kramon-Taubadel (Almaniya, SOC), Liz Kristofferson (Norveç, SOC), Maykl Maknamara (İrlandiya, SOC), Marina Şuster (Almaniya, ALDE) kimi anti-Azərbaycan deputatların, o cümlədən Ermənistan nümayəndə heyətinin üzvlərinin tənqidləri hər iki məruzənin lehinə və əleyhinə olan arqumentləri bütünlüklə təhlil etmiş məsuliyyətli deputatlar tərəfindən çevik şəkildə cavablandırılırdı.

Bir çoxları iki müxtəlif məruzənin eyni mövzuda verdiyi ziddiyyətli ismarışlara görə qeyri-rasional vəziyyətlə üzləşdiklərini qeyd etsələr də, bir siyasətçi kimi, Assambleya¬da vəzifələrinin öz mühakimələrindən istifadə etmək və rasional səs vermək olduğunu vurğuladılar. Faktiki olaraq, Hüquq Məsələləri məruzəsi 85 siyasi məhbus olduğunu bildirsə də, Monitorinq Komitəsinin məruzəsində 22 şəxsin qeyd edilməsi bir çox deputatlar tərəfindən vurğulandı və onlar hansı rəqəmin düzgün olduğunu və həmin siyahıların bu gün nə dərəcədə etibarlı və yenilənmiş olduğunu soruşdular. Bəzi deputatlar bu yaxınlarda 75 siyasi məhbusun əfv edildiyini xatırladaraq, Ştrasserin siyahısındakı bir çoxlarının həbsdə olmadığmı vurğuladılar.

Deputatlar bu gün kimin həbsdə olmasına aydınlıq gətirilməsini xahiş etdilər və həmin şəxslərin həqiqətən də, yalnız “siyasi” səbəblərlə həbs edildiklərinə tam əmin olmaq istədilər.

Deputatlar eyni zamanda Monitorinq Komitəsinin həmməruzəçilərinin və cənab Ştrasserin yanaşmalarında ziddiyyətlərin olduğunu gördülər.

Bir çox deputatlar Monitorinq Komitəsinin məruzəçilərinin öz araşdırmalarını faktiki olaraq Azərbaycana faktaraşdırıcı missiyalarına və müxtəlif səpkili beynəlxalq və yerli QHT-lərin məlumatlarına əsaslanaraq hazırladıqlarını xatırlatdılar.

Bəzi deputatlar Hüquq Məsələləri Komitəsinin məruzəsinin əsasən məruzəçi ilə görüşmək üçün Berlinə səfər edən iki azərbaycanlı hüquq müdafiəçisinin məlumatına əsaslanmasından şikayətləndilər. Onlar cənab Ştrasseri uzaqdan idarə ilə nəticə çıxarmaqda və real vəziyyəti hərtərəfli, səmərəli şəkildə görə bilməməkdə ittiham etdilər.

Deputatlar belə nəticəyə gəldilər ki, iki ziddiyyətli məruzə eyni gündə təsdiqlənə bilməz, bu nəinki çaşdırıcıdır, hətta bütün Assambleyanın axmaq kimi görünməsinə səbəb olacaq. Monitorinq Komitəsinin məruzəsinin Assambleya üçün vacib olduğunu, əlbəttə, daha hərtərəfli və 20 bənddə siyasi məhbuslar məsələsini də əhatə edərək, dəqiq adlar və rəqəmlərlə daha aydın olduğunu nəzərə alaraq, bir çoxları Monitorinq məruzəsini bəyəndi və Hüquq Məsələləri Komitəsinin məruzəsinə qarşı səs vermək qərarına gəldi.

Bəzi deputatlar Assambleya daxilində iş bölgüsünü başa düşməkdə çətinlik çəkdiklərindən şikayət etdilər. Onlar Monitorinq Komitəsinin işinin yalnız bir üzv dövlətin – Azərbaycanın insan hüquqlarına dair vəziyyətini izləmək olduğunu və eyni tapşırığın Hüquq Məsələləri Komitəsinə də verildiyini qeyd etdilər. Deputatlar bunun Monitorinq Komitəsinin öz işini icra etmək bacarığının olmaması kimi yanlış fikir yaradacağını bildirdilər, öz həmkarlarını diqqətli olmağa çağırdılar. Onlar diqqəti üst-üstə düşən, bir-birini təkrar edən paralel sistemlərin yaranma riskinə yönəltdilər.

Bir çox deputat monitorinq prosedurunda olan xüsusi bir ölkəyə gəldikdə, Monitorinq Komitəsi məruzəsinin 2 bölməsində (7.1. və 7.2. bölmələri) geniş şəkildə əhatə olu­nan məsələ ilə bağlı əlavə ayrıca məruzənin hazırlanmasının mənasının olmadığını bildirdilər və “siyasi məhbuslar”a dair müqayisəli hüquqi məruzənin hazırlanmasına çağırdılar və dəstək verdilər.

Bəzi deputatlar daha da irəli gedərək, iddia olunan siyasi məhbus məsələsindən bəhs edən memorandumda monitorinq proseduru altında olduqları üçün digər ölkələri əhatə etmək niyyətində olmadığını bildirmiş cənab Ştrasseri ikili yanaşmada ittiham etdilər.

Bəzi deputatlar bildirdilər ki, “iddia olunan siyasi məhbusların birləşdirilmiş siyahısı” adlı 85 nəfərdən ibarət məruzəyə əlavə olan və hətta müzakirəyə və digər deputatların düzəlişlərinə açıq olmayan siyahı qeyri-dəqiqdir. Onlar vurğuladılar ki, hətta Ştrasser “iddia olunan siyasi məhbusların birləşdirilmiş siyahısındakı bir çox şəxslərin müxtəlif əsaslarla azad olunduğunu qəbul edir” (Bənd 11). Daha sonra onlar Ştrasseri hal-hazırda həbsdə olan şəxslərin adlarından ibarət düzgün siyahı hazırlaya bilmədiyinə görə tənqid etdilər. Belə nəticəyə gəldilər ki, o, məqsədli şəkildə araşdırma apardığı ölkənin nüfuzuna xələl gətirmək istəyir. Onlar AŞPA məruzəçisinin yanlış bəyannamələrinin həqiqəti əks etdirmədiyini və beləliklə, həm Azərbaycanın nüfuzuna, həm də Avropa Şurasının etibarlılığına ziyan vurduğunu bildirdilər.

Bir sıra deputatların səs verməməsinin səbəbi cənab Ştrasserin məruzəsinin Monitorinq Komitəsinin əsas missiyasına birbaşa müdaxilə etməsi idi. Onlar Monitorinq Komitəsinin məruzəsinin prioritet olmasını qeyd etdilər. Bildirildi ki, iddia olunan siyasi məhbuslar mövzusu davamlı, müntəzəm şəkildə araşdırılmalıdır, bu isə məhz Monitorinq prosedurunun metodologiyasıdır.

Bir qrup deputat cənab Ştrasserin məruzənin 16 və 37-ci bəndlərində qəbul etdiyi “Şübhəsiz, Konvensiyanın presedent şərhi Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin müstəsna hüququdur” və “mən xəbərdaram ki, bu Assambleya qanun məhkəməsi deyildir. Buna görə də mən diqqətimə çatdırılan iddia olunan siyasi məhbusların işlərinə dair son nəticə çıxarmayacağam.” sözlərini sitat gətirərək, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin missiyasına müdaxilə edilməsindən narahat olduqlarını ifadə etdilər.

Lakin o, fərdi işlərdə onlarla qəti nəticələr verərək bunun əksini etmişdi:

“Mən bu şəxsləri iddia olunan siyasi məhbuslar siyahısına daxil etmək qərarına gəlmişəm” (Bənd 36)

“Mən cənab Səmədovu siyasi məhbus hesab edirəm.” (Bənd 104)

“Mən cənab Dadaşbəylini və digər qrup üzvlərini iddia olunan siyasi məhbuslar hesab edirəm.” (Bənd 117)

“Mən Fərhad Əliyevi meyarlarımıza müvafiq olaraq ehtimal olunan siyasi məhbus hesab edirəm.” (Bənd 143)

“Mənim fikrimcə, Rafiq Əliyev də siyasi məhbus hesab edilir…” (Bənd 145)

“Lakin mən əminən ki, eyni meyarlardan istifadə etməklə, o da siyasi məhbus kimi də tanına bilərdi” (Bənd 146).

Cənab Ştrasserin məruzəsindəki bəyanata əsaslanaraq, deputatlar arasında onun Azərbaycanın hakimiyyət rəsmiləri ilə küsülü olması təəssüratı yaranmışdı: (Bənd 197): “…onların mənimlə əməkdaşlıq etməkdə göstərdiyi uğursuzluqdan sonra mən əmin deyiləm ki, indiki Azərbaycan rəhbərliyində bu siya­si iradə var.”

Bəziləri ona xatırlatdılar ki, fərziyyələrə yox, faktlara əsaslanmış ədalətli, qərəzsiz, obyektiv və bitərəf məruzə hazırlamaq üçün məruzəçisi olduğu üzv dövlət ilə qarşılıqlı inama əsaslanan konstruktiv iş münasibətlərini yaratmaq məhz onun işidir. Onun Bakı ilə işə başlamazdan əvvəl yaranmış problemli münasibətlərini başa düşməkdə çətinlik çəkən deputatlar cənab Ştrasserin mühakimə yürütməzdən əvvəl bütün tərəflərlə əlaqə saxlaya bilməməsindən məyus olduqlarını ifadə etdilər.

Daha sonra onlar cənab Ştrasserin incik və təhdidedici tonundan və Azərbaycana qarşı məruzəsinin 37-ci bəndində açıq-aydın görünən düşmən mövqeyindən təəssüfləndiklərini bildirdilər. Məruzənin 37-ci bəndində deyilirdi: “Azərbaycan hakimiyyət orqanları məruzə hazırlandığı zaman güman edilən faktların həqiqətə uyğun alternativ versiyasını təmin etməyə müvəffəq olmadı və indi onlar tamamilə cavabdeh hesab edilməkdən qaçmaq üçün bununla məsələnin izlənilməsi prosesinin bir hissəsi kimi məşğul olmalıdırlar.”

Bir sıra çıxışlarda bildirildi ki, Assambleyanın üzv dövlətlərlə bağlı rolu xüsusilə nisbətən yeni demokratiyalarda insan hüquqları sahəsində islahatları irəli çəkməkdən ibarətdir. Bu proses həmin üzv dövlətlərdə demokratiyanın səviyyəsinin yüksəldilməsi üçün təhdidedici və təcridedici deyil, konstruk­tiv və xoş olmalıdır.

Çıxış edənlər Ştrasserin məruzəsinin ətraflı və dəqiq təhlili deyil, əsasən məruzəçinin şəxsi ümidsizliyini ifadə etməsini diqqətə çatdırdılar. Onlar bildirdilər ki, Ştrasser məruzəni özü ilə üzv ölkə olan Azərbaycan arasında şəxsi güc davasına çevirib, bu sağlam vəziyyət deyil, açıq-aydın qərəzli hisslərlə korlanıb.

Parlamentarilər məruzəçinin Avropa Məhkəməsinin prosedurlarına birbaşa müdaxiləsinə qarşı xəbərdarlıq etdilər.

Onlar öz həmkarlarını ehtiyatlı olmağa səslədilər, belə ki, bu məruzənin bəyənilməsi bütün bu fərdi nəticələrin bir məruzəçinin, yəni bir şəxsin fərdi mövqeyi deyil, AŞPA-nın rəsmi və ictimai mövqeyi olduğunu göstərmiş olacaq.

Misal üçün, Aleksandr Sidyakin (Rusiya Federasiyası) bildirdi ki, oktyabr ayının 89/89 səs nisbəti çox mübahisəli idi – bir deputat kofe içmək üçün iclası tərk etməsəydi, Assambleyada tərif qəbul olunmazdı. O bildirdi ki, hər kəs öz işi ilə məşğul olmalıdır və əgər Monteskyö bir dövlətin digər dövlətlərə diktə etdiyini görsəydi, öz qəbrində çevrilərdi.

Çox sayda deputat Monitorinq və Hüquq Məsələləri Komitəsinin məruzəçiləri tərəfindən iddia olunan siyasi məhbuslarla bağlı təklif olunan iki siyahı arasındakı böyük fərqlə bağlı narahatlıqlarını bildirdilər; xəbərdarlıq etdilər ki, əgər hər iki məruzə qəbul edilərsə, bu, eyni mövzuda ziddiyyətli nəticələrə gətirib çıxaracaq.

Andorralı liberal deputat Meritxell Mateu Pi bildirdi ki, rəqəmlər mübarizəsində böyük çaxnaşmaya səbəb olan ikinci məruzəni Assambleyanın nə üçün müzakirə etdiyini başa düşmür. “Kim Avropa Şurasının digər ölkələrində siyasi məhbusun olduğunu inkar edər?”, “Niyə təkcə Azərbaycan?”, – deyə Mateu Pi məruzəçiyə sual verdi və bildirdi ki, “Siyasi məhbuslar hər yerdə və Ştrasserin tərifinə əsasən, hətta Qərbi Avropada da var. Biz üzv ölkələrin hamısında siyasi məhbusları nəzərdən keçirməliyik. Əks halda aidiyyəti ölkənin qüdrətindən və ya nüfuzundan asılı olaraq, ikili standartlar tətbiq etmiş olacağıq”.

Britaniyalı deputat Robert Volter əlavə olaraq bildirdi ki, “Cənab Ştrasserin siyahısı Azərbaycanda məhbusları ziyarət etmiş Amnesty International və ya ATƏT-in göstərdiyi rəqəmlərə uyğun gəlmir. Təəssüf ki, Hüquq Məsələləri Komitəsinin məruzəçisi ölkəyə səfər etmədi”. Volter inadla bildirdi ki, “Monitorinq məruzəsi cənab Ştrasserin dolaşıq məruzəsini və onun əlavəsini təkzib etdi”.

ALDE-dən olan britaniyalı Mayk Hankok 13 üzv dövlətdə siyasi məhbus problemini işıqlandıran Human Rights Watch təşkilatının hesabatına istinad etdi. O təklif etdi ki, bütün bu dövlətlər üçün məruzə tərtib edilsin. Cənab Hankok əlavə olaraq bildirdi ki, “Bir üzv dövlət hədəflənmişdir. Yanaşma ədalətli və düzgün ola bilməz və buna Assambleyada göz yumulmamalıdır”. Sonda o dedi: “Avropa Şurası ciddi institutdur və bu qurumun məruzəçisinin belə həssas məsələlərlə məşğul olarkən daha dəqiqliyə və mahiyyətə varma bacarığına malik olması gərəkdir. Belə qərəzli və fərdi bəyanatlara əsaslı mülahizə olmadan mən imzamı ata bilmərəm, belə ki, sizin məruzəni təqdir etməyəcəyəm”.

Bəzi parlamentarilər prokurorun öncədən düşünülmüş qətli (bənd 178) kimi qeyri-siyasi cinayətlərə görə məhkum olunmuş şəxslər də daxil olmaqla, Ştrasserin məruzəsindəki özəlliyə diqqəti yönəltdilər.

Onlar əlavə etdilər ki, belə işlər əvvəllər müstəqil ekspertlər tərəfindən “siyasi” hesab olunmurdu, bununla belə, cənab Ştrasserin şəxsi hiss və mülahizəsi “bu fikirlərə məhəl qoyulmamasına görə narahat olan” ekspertlərin fikrini rədd edir. “Bu məsələləri daha dərindən yoxlamaq üçün böyük resurslara malik müstəqil ekspertlərin qənaətlərini qiymətləndirməyə qadir olmadığından, cənab Ştrasser 85 nəfərdən ibarət şəxsi siyahısına alü nəfərin hamısını daxil edir”.

Bəzi şəxslər müstəqil ekspertlərin baxışlarının məruzəçi tərəfindən hətta ciddi qəbul olunmadığını görüb təəccüblənmişdilər. Halbuki bu, cənab Ştrasseri öz məruzəsini tərtib etməyə və öz araşdırmasının əsas hissəsini bu üç nəfərin qənaətləri ilə əsaslandırmağa ruhlandırmışdı.

Deputat Aqustin Konde (EPP, İspaniya) ekspertlər tərəfindən siyasi məhbus hesab edilməmiş şəxslərin və öncədən düşünül­müş qətl kimi qeyri-siyasi cinayətlərin Ştrasserin siyahısına daxil edilməsi ilə bağlı öz narahatlığını bildirdi. “Bizim 2012-ci ilin oktyabrında qəbul etdiyimiz məruzəyə əsasən, qatil və ya terrorçu heç vaxt siyasi məhbus hesab edilə bilməz” – ispanyalı deputat yenidən xatırlatdı. “Bu, tamamilə qəbuledilməzdir. Kimsə mənim ölkəmdə prokuroru əvvəlcədən düşünülmüş şəkildə qətlə yetirirsə, o, heç vaxt özünü siyasi məhbus adı al­tında gizlədə bilməz.”

Deputat Aqustin Konde həm də bildirdi ki, məruzəçinin “saxlanılan bu üç şəxsin iddia edilən siyasi məhbus kimi tanınmaması ilə bağlı bir qədər narahatlıq hiss etməsini” başa düşməkdə çətinlik çəkir. Çox sayda deputatlar diqqəti cənab Ştrasserin İslam ekstremizmi haqqında verdiyi təhlükəli ismarışlara yönəltdilər.

Nessa Pasquale (EPP, İtaliya) qeyd etdi ki, cənab Ştrasser məqsədi şəriət dövləti qurmaq olan ekstremist qruplara mənsub şəxslərin dərhal buraxılmasını istəyir – bu, Avropa İnsan Hü­quqları Konvensiyasının müdafiə etdiyi çoxsaylı hüquqlara son qoymuş olar. Deputat Nessa Konvensiyanın dövlətin öz konstitusiya nizamını onu devirmək istəyən qruplardan qorumaq hüququnu özündə ehtiva edən 17-ci bəndini xatırlatdı.

“Bu şəxslərdə Kalaşnikov, əl qumbaraları və sursat aşkar olunub. Belə bəyanatlar vermək və onsuz da mürəkkəb olan bu regionda fundamentalizmin təbliğinə şərait yaratmaq təhlükəli deyilmi?”, – deyə italiyalı deputat soruşdu və bir sıra ölkələrdə baş verən son hadisələri vurğuladı.

Tyerri Mariani (EPP, Fransa) öz həmkarına qoşuldu və əlavə etdi: “Biz nəzərə almalıyıq ki, İran Azərbaycanın böyük qonşusudur və Azərbaycanda siyasi partiya, eləcə də televiziya kanalını maliyyələşdirir.” O, həm də Azərbaycanda qadınların hüquqlarının tam qorunduğunu qeyd etdi və ölkənin damğalanması cəhdlərini pislədi. Bundan əlavə, Mariani Ştrasseri Azərbaycana getməsi üçün viza ala bilmədiyinə görə tənqid etdi, halbuki Monitorinq Komitəsinin həmməruzəçiləri heç bir problem olmadan öz faktaraşdırıcı missiyalarını yerinə yetirə bilirlər.

Teodora Bakoyannis (EPP, Yunanıstan) terrorçuların siyasi məhbus kimi təsnif edilməsi təhlükəsi ilə bağlı xəbərdarlıq etdi. O bildirdi: “Yunanıstan diktaturası altında atam kimi 14 yaşım olanda mən də siyasi məhbus idim. Terrorçular mənim yoldaşımı öldürdülər. Üç qatil, ancaq 10 icraçı var idi. Birincilər cinayəti törətdilər, ikincilər isə qərar verdilər. Onlar indi özlərinin siyasi məhbus adlandırılmasını istəyirlər. Bu isə qəbuolunmazdır.” O, bildirdi ki: “əgər biz əməkdaşlıq yolunu davam etdirsək, insanları öz təsir dairəmizdən çıxarmadan azad edə bilərik. Bunun üçün mən Aqramuntun məruzəsinin lehinə, Ştrasserin məruzəsinin isə əleyhinə səs verirəm”.

Toğrul Türkeş (Türkiyə) bildirdi ki, Ştrasserin məruzəsi faktiki səhvlərdən ibarətdir və azad olunmuş şəxslərin, eləcə də terrorçuların, qatillərin və hətta mövcud olmayan şəxslərin adını əks etdirir. O, həmçinin siyasi dustaq olduğu güman olunan və metroya basqın edib, 14 nəfəri öldürdüyünə və uşaqlar da daxil olmaqla, 20 nəfəri yaraladığına görə məhkum olunan şəxsi də nümunə gətirdi.

Terri Leyden (ALDE, İrlandiya) monitorinq prosesinin davam etdirilməsinə çağırdı və onu da qeyd etdi ki, Ştrasserin paralel məruzəsi Monitorinq Komitəsinin məruzəsinin gücünü zəiflədir. “Mən Monitorinq məruzəsinə səs verəcəyəm, çünki Ştrasserin məruzəsi tamamilə qeyri-dəqiqdir”,- deyə o bildirdi. “Biz onu da nəzərə almalıyıq ki, keçmiş Sovet Respublikası olan Azərbaycan uzun yol fəth edib və biz bu ölkənin bu günədək əldə etdiyi nailiyyətlərə inamla baxmalıyıq”.

Aleksey İvanoviç Aleksandrov (EDG), “Rusiya bu subyektiv siyahıların hüquq orqanlarının roluna xələl gətirdiyindən heç bir məna vermədiyini vurğulamışdır”.

Cənab Ştrasser öz məruzəsini davamlı araşdırmaya əsaslanan Monitorinq məruzəsinə bir əlavə olduğunu sübut edərək müdafiə etməyə çalışdı. Lakin bu arqumentlər və onun öz sözlərindəki “məyusluğu” onun məruzəsini xilas etmək üçün çox zəif idi.

Məruzəçi Debono Qrek son qeydlərini edərək bildirdi ki, o, siyasi məhbusun nə olduğunu bilir, çünki özü 40 il bundan əvvəl Britaniya hökumətinin əsarətində olub.

Cənab Aqramunt Azərbaycanın geosiyasi əhəmiyyətliliyi ilə yanaşı Avropa enerji təchizatında əhəmiyyətliliyini də vurğuladı.

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə gəlincə, deputat belə izahat verdi: “Mənim erməni həmkarım cənab Davut Harutunyan (EDG) bundan qabaq qeyd etdi ki, Azərbaycan ərazilərinin 20%-i deyil yalnız 13%-i işğal edilib və 1 000 000 deyil, 900 000 insan məcburi köçürülüb. Bunun neçə faiz olmasının heç bir fərqi yoxdur. Problem yalnız bu torpaqların hələ də işğal altında qalmasındadır”.

Həqiqətən də, Ermənistan nümayəndə heyətinin dörd üzvü debat zamanı çox fəal idilər və Azərbaycanda insan hüquqlarının vəziyyətini çox tənqid etmək üçün söz alırdılar. Maraq­lıdır ki, onlar müstəqil qonşu dövlətlə bağlı daxili məsələlərə bu tərzdə müdaxilə edirdilər. Ən azı iki erməni deputat sübut edirdi ki, Azərbaycan insan hüquqları sahəsində mövcud olan problemlərini gizlətmək üçün Dağlıq Qarabağ münaqişəsindən bəhanə kimi istifadə edir. Bu cür düşməncəsinə qeydləri eşidən hər kəs Qafqaz regionunda sülh və təhlükəsizliyə ciddi maneə törədən Ermənistanla Azərbaycan arasındakı problemli münasibətin ciddiliyini hiss edə bilər. Eyni zamanda, erməni deputatlar Ermənistan təcavüzünün Azərbaycanda 1 000 000 şəxsin məcburi köçkünə çevrilməsinə səbəb olması faktını rədd edirdilər.

Buna baxmayaraq, deputatların əksəriyyəti bir daha əmin oldular ki, Azərbaycanda insan hüquqlarının pozulması ilə bağlı iddialar həmin Azərbaycan vətəndaşlarının insan hüquqlarının ciddi pozulması ilə nəticələnən və 1 milyon insanın məcburi köçkün olmasına səbəb olan Dağlıq Qarabağ və digər ərazilərin Ermənistan tərəfindən işğalı kimi böyük təsir qarşısında cılız görünür.

Siyasi məhbus məsələsinə gəlincə, cənab Aqramunt vurğuladı ki, “onun siyahısındakı 22 siyasi məhbusdan 21-i azad edilib və Azərbaycanda cəmi 1 nəfər siyasi məhbus vardır” və elan etdi ki, onun məruzəsi Ştrasserin məruzəsi ilə ziddiyyət təşkil etdiyindən o, Ştrasserin məruzəsini rədd edir.

Səsvermənin nəticəsi çox aydın idi. Monitorinq Komitəsinin məruzəsi 196 səs lehinə, 13 səs əleyhinə olmaqla, böyük səs çoxluğu ilə qəbul edildi. Hüquq Məsələləri Komitəsinin Ştrasser tərəfindən hazırlanmış məruzəsi isə 125 səs əleyhinə, 79 səs lehinə olmaqla, açıq-aydın rədd edildi.

Belə ki, bir tərəfdən Monitorinq məruzəsinə demək olar ki, konsensus dəstəyi eyni zamanda hər iki həmməruzəçiyə böyük etibarın ifadəsi idi. Bir qədər əvvəl bəzi QHT-lər hər iki həmməruzəçini güclü tənqid etmiş, hətta onların istefasını istəmişdilər. Lakin Avropa ölkələri əhalisinin 225 təmsilçisindən 196-sı Monitorinq Komitəsinin həmməruzəçilərinə güclü dəstək ifadə etməklə, mandatlarının tamamilə mübahisəli olmadığını göstərdilər.

Ştrasserin məruzəsinin Assambleya tərəfindən birmənalı şəkildə rədd edilməsi Avropada ədalət və obyektivlik, insan hüquqları və hüququn aliliyi üçün böyük qələbə idi. Məhz bu məsələdə Azərbaycan uzun illərdən bəri beynəlxalq təşkilatlar daxilində ikili standartlara məruz qalmışdı və 23 yanvar 2013-cü ildə belə qərəzli münasibətlərə son qoyulacağı barədə yenidən ümidlər yarandı. Lakin hadisələrin sonrakı inkişafı bu ümidlərin əbəs olduğunu göstərdi…

Ştrasserin “Siyasi məhbusların müəyyənləşdirilməsi” məruzəsi AŞPA-nın 1-5 oktyabr 2012-ci il tarixli payız sessiyasının gündəliyinə salınmışdı.

Məruzə layihəsinə 2 oktyabrda günortadan sonra iki düzəliş təklifi irəli sürüldü. Düzəliş təkliflərini imzalayanlar arasında AŞPA-da təmsil olunan bütün siyasi qrupların nümayəndələri vardı. İlk düzəlişdə, deputatların çoxunun bəyan etdiyi kimi, Assambleya tərəfindən siyasi məhbus meyarlarının indiyə qədər heç vaxt təsdiq edilmədiyinin faktiki tanınması ehtiva edilirdi. İkinci düzəliş hər hansı meyarların şərhi və tətbiqi ilə bağlı Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin müstəsna səlahiyyətinə istinad edilməsi ilə bağlı idi.

Növbəti gün, 3 oktyabrda, AŞPA siyasi qruplarının iclasları keçirildi. Sosialistlər qrupunun üzvləri iclasdan sonra koridorlarda və kafedə həyacan və təəccüblə söhbət edərək bildirirdilər ki, qrupun rəhbəri Andreas Qross iclas zamanı partiya həmkarlarına qarşı açıq-aşkar hörmətsizlik nümayiş etdirərək, onları bir-bir ayağa qaldırıb və adbaad siyahı tərtib edərək onlardan Ştrasserin məruzəsinə səs vermələrini tələb edib. Onlar qeyd edirdilər ki, AŞPA tarixində üzvlərə qarşı belə haqsızlıq olmamışdı.

Deyim ki, AŞPA praktikasında heç vaxt belə “indikativ” (göstərişlə) səsvermə hallarına təsadüf edilməmişdi. Qross qrup üzvlərini bu cür “indikativ” səsvermə ilə düzəlişlərin əleyhinə səs verməyə təhrik etmişdi, bunu etməyənləri siyasi qrupdan çıxarılmaqla hədələmişdi. Nəticə etibarilə, Sosialistlər Qrupundan 46 səsdən ibarət siyahının tərtib edilməsinə nail olmuşdu.

Avropa Xalq Partiyası (EPP) qrupunun iclasında üzvlərə sərbəst səs verməyə icazə verilmişdi. İclasa qrupun vitse-prezidenti, ispaniyalı deputat sədrlik edirdi. Düzəlişlərin lehinə olan vitse-prezident iclasda Hollandiya və Almaniya deputatlari tərəfindən güclü təzyiqə məruz qaldı. EPP-nin qrup iclasında əvvəllər görünməmiş aqressiv səhnələr baş verdi. Almanlar hətta vitse-prezidentin dərhal istefa verməsini tələb etdilər. Bundan əlavə, çox təəssüf ki, bir neçə saat sonra EPP Qrupunun sədri, italiyalı deputat Luka Volonte üzvlərə düzəlişlərə qarşı olduğunu bildirən məktub yazaraq, öz şəxsi fikrini ifadə etdi.

Bəzi üzvlərin dediyinə görə, Liberal-demokratlar qrupunda alman deputat Şuster bütün üzvlərə düzəlişlərin əleyhinə səs vermələri üçün müraciət etdi. Qrupun böyük əksəriyyəti düzəlişlərə qarşı danışmağa və səs verməyə razılaşdı. Qrupun hər iki düzəlişə rəsmi fikri mənfi oldu.

Mühafizəkarlar Qrupunda düzəlişlər daha çox dəstəkləndi, lakin üzvlərin səs verməkdə sərbəst olduqları bildirildi. Sayca kiçik olan kommunistlər Qrupunda da eyni vəziyyət idi.

Məruzəyə hər iki düzəlişin irəli sürülməsindən dərhal sonra bitərəf davranmalı olan Komitə katibləri Drjemçevski və Şirmer, o cümlədən Baş Katibin ofisinin əməkdaşları nə etdilər? Onlar 2 oktyabrda axşamtərəfi və növbəti gün ərzində komitə və Assambleya iclaslarına qədər dəhliz və bufetdə AŞPA üzvlərinə yaxınlaşır, müxtəlif üsullardan istifadə edərək düzəlişlərin əleyhinə və məruzənin lehinə deputatların səs vermələri istiqamətində məqsədyönlü lobbiçilik fəaliyyəti göstərirdilər. Onlar tez-tələsik tərtib etdikləri müxtəlif bəyanatlar və müraciətləri, o cümlədən Human Rights Watch və Amnesty International təşkilatlarının qondarma yazılarını deputatlar ara­sında yaymağa çalışırdılar. Sosialistlər Qrupunun bəzi üzvləri bildirirdilər ki, bu qrupun rəhbəri Qross, məruzəçi Ştrasser və alman deputatlar da katibliyin əməkdaşlarının dəstəyi ilə lobbiçilik edərək, digər qruplardan olan AŞPA üzvlərini irəli sürülmüş düzəlişlərin əleyhinə və məruzənin lehinə çıxışlar etməyə və müvafiq səs verməyə çağırırdılar.

Ştrasserin təhriki ilə Almaniya nümayəndə heyətinin rəhbəri və üzvləri hazırda iqtisadi çətinliklərlə üzləşən digər üzv ölkələrin nümayəndə heyətinin üzvlərini açıq-aşkar təhdid edirdilər, onları irəli sürülən düzəlişlərin əleyhinə səs verməyə məcbur etməyə çalışırdılar. Alman deputatlar həmkarlarını düzəlişlərin lehinə səs verəcəkləri təqdirdə, Bundestaqda onların ölkələrinə qarşı iqtisadi sanksiyaların qəbul edilməsi və yardımların qarşısının almması məsələsini qaldıracaqları ilə təhdid etməkdən belə çəkinmirdilər.

Nəhayət, 3 oktyabr tarixində günün ikinci yarısında Hüquq Məsələləri Komitəsində məruzə layihəsinə irəli sürülmüş hər iki düzəliş səsverməyə çıxarıldı. İclas zamanı katibliyin rəhbəri Drjemçevski mövcud prosedur qaydalarını kobud şəkildə pozdu. O, düzəlişlərin səsə qoyulmasından əvvəl çıxış edərək bəyan etdi ki, komitə bu düzəlişləri qəbul etsə də, AŞPA sədri öz səlahiyyətlərindən istifadə edərək düzəlişlərə veto qoyacaq.

Məruzəçi Ştrasser və çıxış edən alman deputatların çoxu ilə xeyli gərgin müzakirədən sonra ilk düzəliş iki texniki korrektə ilə səsverməyə qoyuldu və bu düzəliş Komitə tərəfindən qəbul edildi.

Çıxışlar zamanı, müzakirənin mahiyyətini təşkil edən ikinci düzəlişə daha çox etiraz edildi. Bununla belə, səsvermə zamanı düzəliş 30 səs lehinə, 28 səs əleyhinə olmaqla qəbul edildi. Bu düzəlişin qəbul edilməsi, bir tərəfdən, obyektivliyin təntənəsi idi, digər tərəfdən, AŞPA üçün əsl sürpriz oldu. Əlbəttə, Ştrasser, alman deputatlar və onların katiblikdəki müttəfiqləri səsvermənin nəticəsinə görə həddindən artıq məyus olmuşdular.

Komitə iclasından sonra bir sıra üzvlər qeyd edirdilər ki, düzəlişlərin lehinə olan səslər əslində 30 deyil, 34 idi. Lakin katiblik məruzəçinin xeyrinə yalan danışmağa və nəticəni saxtalaşdırmağa cəhd etdi. Bununla belə, düzəlişlərin lehinə səslər həddindən artıq güclü olduğundan yekun nəticə saxtalaşdırıla bilməzdi. Komitədə səsverməyə yalnız 30 dəqiqə vaxt verildiyindən anti-Azərbaycan təbliğatı aparmağa imkan olmadı. Nəticədə, Komitə üzvləri səsvermə zamanı obyektivliyə və ədalətə səs verdilər.

Hüquq Məsələləri Komitəsinin iclası başa çatdıqdan sonra Assambleyanın plenar iclasına qədər 2 saat fasilə var idi. Bu iki saatlıq fasilə zamanı düzəlişlərə qarşı olan Sosialistlər qrupunun rəhbəri, Almaniya nümayəndə heyətinin üzvləri, Hüquq Məsələləri Komitəsinin katibləri Drjemçevski və Şirmer plenar sessiyada səsverməyə təsir etmək üçün həddindən artıq güclü lobbiçilik edirdilər. Onlar düzəlişləri dəstəkləyən Cənubi Avropa ölkələrinin nümayəndə heyətlərinin üzvlərinə yaxınlaşaraq, məsələ ilə bağlı mövqelərini dəyişməyi tələb edirdilər, əks halda iqtisadi və maliyyə böhranının həll edilməsində onların ölkələrinə Almaniyanın göstərə biləcəyi hər hansı dəstəyə ciddi mane olacaqlarını bildirirdilər. Almaniya nümayəndə heyətinin rəhbəri bir neçə ölkənin nümayəndə heyətlərinin rəhbərlərini alman təlimatını yerinə yetirməyə çağırdı.

Hamıya aydın idi ki, Almaniya Avropanın yeganə real idarəçisi kimi hərəkət etdiyini gizlətmir və deputatları Xarici İşlər Nazirlərinə məlumat veriləcəyi və onlara şəxsi və ümumi sanksiyaların tətbiq ediləcəyi ilə hədələyərək, istənilən digər ölkə qarşısında öz tələblərini qoyur. Almaniya deputatlarının Baltikyanı və Skandinaviya ölkələrinin deputatlarının dəstəyi ilə nümayiş etdirdikləri amiranə davranış bütün müşahidəçiləri heyrətə gətirirdi.

Komitədə çıxış etmək imkanı olmayan bir çox ermənilər də ümumi müzakirədə çıxışçılar siyahısında çıxış etdilər. İndi ermənilər hər iki düzəlişə ciddi hücum etmək, almanlara öz dəstəklərini ifadə etmək, eyni zamanda bütün Assambleyaya təsir etməyə cəhd göstərərək, çox emosional və təhqiredici tərzdə birbaşa Azərbaycana hücum etmək imkanı əldə etmişdilər.

Plenar iclasda siyasi qrupların müəyyən edilmiş təmsilçiləri danışdı: onlar qrup rəhbərliyi tərəfindən əvvəlcədən təyin edilmiş və hazırlanmış şəxslər idi, xüsusilə sosialistlər və liberallar qrupunun təmsilçilərinin Azərbaycana qarşı qərəzli mövqedən hazırlanması açıq-aşkar hiss edilirdi.

Buna baxmayaraq, bəzi deputatlar düzəlişləri cəsarətlə müdafiə edirdilər. Ancaq hər dəfə müsbət çıxışlarından sonra həmin az sayda olan deputat, xüsusilə Almaniya, Baltikyanı və Skandinaviya ölkələrinin sosialistləri tərəfindən dərhal və açıq şəkildə ağır hücumlara və təhqirə məruz qalırdılar.

İki saat yarım davam edən plenar iclas zamanı sanki siyasi məhbus meyarları ilə bağlı müzakirələr aparılmırdı, Azərbaycan əleyhinə yönəlmiş qərəzli və düşmən mövqelər nümayiş etdirilirdi. Bu biabırçılığın əsas iştirakçıları almaniyalı deputatlar, sosialist və liberalların təmsilçiləri idi.

Düzdür, plenar iclasda çıxış edən bir çox deputatlar təklif edilən meyarların köhnəlmiş, istifadəyə yararsız olması barədə konkret faktlara istinad etməklə xeyli misallar gətirdilər. Onlar eyni zamanda qeyd etdilər ki, məruzənin 3-cü bəndinə təklif edilən düzəliş məsələnin ədalətli və hüquqi istiqamətdə həllini, yəni Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin Konvensiyada nəzərdə tutulmuş mövcud səlahiyyətləri çərçivəsində həllini nəzərdə tutur.

Lakin Ştrasser, Şuster, sosialist və liberallar qrupunun digər üzvləri yalvarışla plenar iclas üzvlərinə müraciət edərək məruzənin 3-cü bəndinə düzəlişin qəbul ediləcəyi halda yanvar ayında Azərbaycana qarşı yönələcək məruzənin qəbul edilməyəcəyindən ehtiyatlanmalarını isterik formada ifadə edirdilər. Ştrasser açıq deyirdi: “Məni düzgün başa düşün, düzəliş qəbul edilsə, yanvarda mənim Azərbaycana qarşı məruzəm qəbul edilməyəcək”. Məhz bu cür ermənipərəstlərin, Qrossun təzyiq etdiyi sosialistlər və liberalların çıxışları mövqelərə ciddi təsir etdi, hətta bu cür siyasi oyunbazlıqdan sonra belə səsvermə 89/89 hesabı ilə heç-heçə nəticələndi.

Liberal-demokratlar Qrupunun rəhbərliyi həmkarlarına təzyiq edərkən Azərbaycanın Avropa Şurasında fəaliyyətinə qərəzli mövqe nümayiş etdirmiş və bu təşkilatın nüfuzuna yaraşmayan ifadələrlə ölkəmizə qarşı ittihamlar yağdırmışdı.

Öz növbəsində, Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvləri dözümlülük nümayiş etdirərək, provokasiyalara uymadılar və hətta Ştrasserin bu məruzəsinin müzakirəsi zamanı söz alıb bir kəlmə belə söyləmədilər.

Məruzə layihəsinə irəli sürülmüş ilk düzəliş iki texniki korrektə ilə qəbul edildi. İkinci düzəlişə səsvermənin nəticəsi belə oldu: 89/89 və 5 nəfər səs vermədi. Düzəlişin qəbul edilməsi üçün bir səsə ehtiyac var idi.

Təəssüf ki, qayda belədir və heç nə etmək mümkün deyil. Bir daha, təəssüf ki, Mühafizəkarlar Qrupunun rəhbəri olan Prezident plenar sessiyaya sədrlik etdiyinə görə onun səs verməsinə icazə verilmədi. Onun səsi düzəlişin qəbul edilməsi üçün nəticəni dəyişə bilərdi.

Bəzi qocaman deputatlar Avropa Şurasında belə səs bərabərliyi və böyük fikir ayrılığı görmədiklərini bildirdilər!

Son səsvermə məruzənin yekun qəbulu ilə bağlı idi. AŞPA üzvlərinin əksəriyyəti 3-cü bəndə düzəlişlərin qəbul edilməməsindən sonra keçirilən ümumi səsvermənin əhəmiyyətinə varmadılar.

Diqqəti çəkən məqam ondan ibarət idi ki, məruzə nəzəri cəhətdən Avropa Şurasına üzv olan bütün dövlətlərə şamil olunsa da, siyasi məhbus məsələsi ilə bağlı bütün çıxışlar Azərbaycana qarşı yönəlmişdi. Azərbaycan bir çox hallarda bu ümumi müzakirədə siyasi məhbus məsələsi ilə əlaqədar müxtəlif istiqamətlərdən kəskin hücumlara məruz qalırdı. Bütün bunlar səsvermənin nəticəsinə təsir etdi.

Almanların və onların tərəfdaşlarının çağırışı çox emosional idi. Onlar debatlarda dramatik çağırış edirdilər və bu da nəticəyə birmənalı olaraq təsir etdi. Hüquqi məsələyə dair müzakirələr qışqırıq və şəxsi təhqirlərlə sona çatdı. Bir çoxları təəccüblənirdilər ki, düzəlişlərə qarşı açıq şəkildə kəskin çıxışlar olmasına baxmayaraq, ikinci düzəlişlə bağlı səslər bərabər (89/89) oldu.

Strasburqda əvvəllər çox nadir hallarda görülmüş bu siyasi trillerdən sonra, sözsüz ki, bu müzakirə və səsvermə AŞPA-nm etibarlılığını həqiqətən sarsıtdı və məsələ ilə bağlı Assambleyada dərin parçalanma olduğunu göstərdi.

Hamıya aydın oldu ki, Ştrasser diqqətini yalnız Azərbaycana hücum etmək üzərində toplayıb və meyarlara dair müzakirə ilə heç vaxt həqiqətən də maraqlanmayıb. Həmçinin daha çox deputata məlum oldu ki, onun Azərbaycana dair qarşıda gələn məruzəsi Avropa Məhkəməsinin müstəsna səlahiyyətinə ciddi müdaxilə etmək riski daşıyır və müzakirələr belə riskin çox böyük olduğunu aydın göstərdi.

Nəhayət, Ştrasserin 3-cü bəndə dair təklifi 89/89 səs nəticəsi ilə qəbul edildi. Onun və ya bütünlükdə AŞPA-nm “qələbə” ilə fəxr etməyə heç bir mənəvi haqqı yox idi. Belə ki, səsvermədə iştirak etmiş deputatların 50%-i (89 nəfər) Assambleyanın məsələ ilə bağlı Avropa Məhkəməsinin müstəsna səhaliyyətinə müdaxilə etməsini istəmirdi.

Düşünürəm ki, bu 89/89 hesabı ilə heç-heçə siyasi oyun Avropa Şurası kimi nüfuzlu təşkilatın tarixinə ləkə kimi yazıldı. Əgər futbol oyununda komandalar heç-heçə ilə oyunu tamamlayırlarsa, onlar və azarkeşləri məyusluqla meydançanı tərk edirlər. Hətta final oyununun əsas hissəsi heç-heçə ilə bitərsə, komandaların birinin üstünlüyü aşkar edilənə qədər oyun davam edir. Bu müqayisəni gətirməklə demək istəyirəm ki, futbol oyununun nəticəsi yalnız komandalara və onların azarkeşlərinə təsir edir, Avropa Şurasının qərarı isə bütün insanların taleyində həlledici rol oynayır və ona görə də bu qurumun qaydalarının daha mükəmməl olması vacibdir.

Beləliklə, Avropa Şurasında yalnız prosedur qaydalarının mübahisəli olması nəticəsində 89/89 hesab ilə heç-heçə nəticələnən bu “qələbə” qurumun nüfuzuna, onun haqq və ədalətin keşiyində duran imicinə ağır zərbə vurdu. Strasburqda 89/89 hesabı ilə qərar qəbul edilən gün demokratiya sanki ölmüşdü. Belə ki, heç-heçə (89/89) hesabı ilə qərar qəbul edilməsinə nail olmaq üçün:

– Sosialistlər və liberalların rəhbərləri demokratik müzakirənin qarşısını almaq məqsədilə anti-Azərbaycan lobbiçilik fəaliyyəti aparmaqla, öz neytrallıq öhdəliklərini pozmuşdular;

– Məlumatlara əsasən, Sosialistlərin lideri isveçrəli deputat Andreas Qross siyasi qrupun iclaslarında üzvləri indikativ səsvermə ilə düzəlişlərə qarşı səs verməyə təhrik edərək, onları qrupdan qovulma ilə qorxutmuş və nominativ siyahılar tərtib etmişdi;

– Almaniya nümayəndə heyəti iqtisadi çətinliklərlə üzləşən bəzi ölkələrin nümayəndələrini həlledici maliyyə dəstəyini kəsəcəkləri ilə hədələyərək, onları Ştrasserin məruzəsinin lehinə səs verməyə məcbur etmişdi. Səsvermə siyasi şantaj və hətta şəxsi təhdidlərlə müşayiət olunmuşdu;

– Ştrasser müzakirə zamanı “məni düzgün başa düşün, düzəliş qəbul edilsə, yanvarda mənim Azərbaycana qarşı məruzəm qəbul edilməyəcək” bəyanatını verərək, üzv ölkələr üçün tətbiq oluna biləcək siyasi məhbus meyarlarına dair planlaşdırılmış obyektiv müzakirədənsə, Azərbaycana qarşı mütəşəkkil qərəzli və düşmən mövqe nümayiş etdirmişdi.

– Belə bir qərəzli anti-Azərbaycan isteriyası şəraitində Ştrasserin “Siyasi məhbusların müəyyənləşdirilməsi” məruzəsi prosedur qaydalarının təkmil olmaması səbəbindən hüquqi ba­xımdan qəbul edildi. Lakin bu qərar Avropa Şurasının tarixinə siyasi, mənəvi və əxlaqi baxımdan utancverici hadisə kimi yazıldı…

AŞPA-nın əsasən Qərbi Avropa ölkələrindən olan 36 deputatı 2011-ci ilin yaz-yay aylarında Büroya sənəd təqdim etdi. Onlar bu sənəddə “siyasi məhbus” anlayışının müəyyənləşdirilməsini və siyasi məhbusların izlənilməsi ilə bağlı hazırlanacaq sənədlərin müxtəlif məruzəçilərə həvalə edilməsini tələb edirdilər. Nəhayət, Hüquq Məsələləri və İnsan Hüquqları Komitəsinin 5 oktyabr 2011-ci il tarixli iclasında siyasi məhbus problemi ilə bağlı yenidən müzakirələr keçirildi. Müzakirələr çox gərgin keçdi. Müzakirələr zamanı Komitə sədri cənab Kristos Porqorides, Fransadan və İspaniyadan komitə üzvü olan deputatlar çıxış etdilər.

K. Porqorides öz çıxışında Azərbaycan hökumətinin siyasi məhbuslar üzrə məruzəçi ilə əməkdaşlıq etməyə hazır olduğunu vurğuladı. O, eyni zamanda hökumətin siyasi məhbus problemi ilə bağlı 47 üzv ölkədən yalnız Azərbaycanın seçilməsini böyük təəccüb və təəssüf hissi ilə qarşıladığını diqqətə çatdırdı. Porqorides siyasi məhbus üzrə məruzənin yalnız Azərbaycana şamil edilməsinin doğrudan da ikili standartlara və ayrı-seçkiliyə səbəb olduğunu bildirdi. Bu səbəbdən də məruzənin “Azərbaycanda siyasi məhbus məsələsinin araşdırılması” deyil, “Siyasi məhbus məsələlərinə yenidən baxılması” kimi adlandırılmasını təklif etdi. Təklif səsə qoyuldu, 2 nəfər əleyhinə səs versə də, mütləq çoxluqla qəbul edildi. Səsvermə nəticəsində Komitə qərara aldı ki, siyasi məhbus problemi tək Azərbaycanda deyil, Avropa Şurasına üzv olan bütün dövlətlərdə araşdırılsın.

İlk baxışda Azərbaycan hökumətinin və Azərbaycan nümayəndə heyətinin on illik gərgin səyləri nəticəsində ədalət bərpa edildi. Belə ki, artıq məruzənin adı dəyişdirilmişdi və Avropa Şurasına üzv olan 47 ölkənin hamısında heç bir ayrı-seçkiliyə yol vermədən siyasi məhbus probleminin araşdırılma­sı gündəmə gətirilmişdi. Lakin belə bir qərarın qəbul edilməsi AŞPA üzvləri arasında heç bir ayrı-seçkiliyə yol vermədən siyasi məhbus probleminin araşdırılmasını gündəmə gətirsə də, məsələ ilə bağlı Azərbaycana qarşı ayrı-seçkiliyə son qoyulmadı. Belə ki, Kristof Ştrasser “siyasi məhbus” anlayışının hüquqi meyarlarının təyin edilməsinə ehtiyacın olmadığını və siyasi məhbusların yalnız Azərbaycanda izlənilməli olduğunu israrla vurğulayırdı.

AŞPA-nın Hüquq Məsələləri Komitəsinin siyasi məhbuslara dair məruzənin adının dəyişdirilməsinə dair 5 oktyabr 2011-ci il tarixli qərarından bir neçə həftə keçdi. Noyabr ayında Ştrasserin səyləri nəticəsində Almaniya Bundestaqının İnsan Hüquqları və Humanitar Yardım Komitəsi Azərbaycanda insan hüquqlarının vəziyyətinə dair bəyannamə qəbul etdi. Bəyannamə aşkar anti-Azərbaycan xarakter daşıyırdı. Sənəddə Azərbaycanın Avropa Şurası qarşısında götürdüyü öhdəlikləri yerinə yetirməsi şübhə altına alınırdı. Üstəlik, sənəddə AŞPA-nın Hüquq Məsələləri Komitəsinin oktyabr ayında siyasi məhbus probleminin araşdırılması məruzəsinin adının dəyişdirilməsi barədə verdiyi qərarın “Bakının tələbinə cavab olaraq” qəbul edildiyi bildirilirdi. Bundestaq Komitəsi AŞPA-nın Hüquq Məsələləri Komitəsinin üzvlərinin bir səs əleyhinə olmaqla, böyük əksəriyyətinin dəstəklədiyi qərarın “Bakının tələbinə cavab olaraq” qəbul edildiyini bildirməklə AŞPA Komitəsinin və onun üzvlərinin kompetentliyini şübhə alüna almış oldu.

Bəyannamədə iddia edilirdi ki, Azərbaycan AŞPA-nın siyasi məhbuslar üzrə məruzəçisi Kristof Ştrasserlə əməkdaşlıqdan imtina edib. Bundestaq Komitəsinin sənədində göstərilirdi ki, “Bakının tələbinə cavab olaraq, bir neçə həftə əvvəl mandatın yalnız Azərbaycanda siyasi məhbuslar ilə məhdudlaşdırılması götürülsə də”, Azərbaycan “siyasi məhbuslar üzrə məruzəçiyə yenə viza” verməyib və “onu yenə ölkəyə səfərini təxirə salmağa məcbur” edib. Bəyannamədə Komitə AŞPA-nı “Azərbaycanın Avropa Şurasının siyasi məhbuslar üzrə məruzəçisi Kristof Ştrasserə yubadılmadan Azərbaycana daxil olmasına icazə verməsinə və ona öz mandatını yerinə yetirmək üçün zəruri olan hər bir dəstəyi göstərməyə” və “İnsan Hüquqları və əsas azadlıqların qorunması üzrə Avropa Konvensiyasına riayət etməsi üçün hərtərəfli tədbir görməyə” çağırırdı.

“Azadlıq” qəzetinin 28-29 oktyabr 2011-ci il tarixli saylarında Ştrasserin “Ştrasser hakimiyyəti sanksiyalarla hədələdi” başlığı altında müsahibəsi çap edildi. O, müsahibədə məsələ ilə bağlı mövqeyini çılpaqlığı ilə ortaya qoydu. Müsahibədə təkcə Azərbaycan hakimiyyətinə qarşı deyil, eyni zamanda AŞPA-nın və Hüquq Məsələləri Komitəsinin üzvlərinə, eləcə də Almaniya Bundestaqının üzvlərinə qarşı ciddi ittihamlar irəli sürülmüşdü.

Ştrasser müsahibədə 5 oktyabr 2011-ci il tarixində Hüquq Məsələləri Komitəsinin siyasi məhbuslar üzrə məruzənin adının dəyişdirilməsi ilə bağlı qərarı ilə razılaşmadığını bildirir və diqqətə çatdırırdı ki, bu qərar onun iştirakı olmadan qəbul edilib. O, öz mövqeyini belə izah edirdi: “Öz mövqeyimi ifadə edim ki, mən bu kompromislə razı deyiləm. Bu, elə də xoşagələn nəticə deyil. Bu kompromis mənim iştirakım olmadan qəbul edilib. Ona görə də etirazımı bildirirəm, razı olmadığımı qeyd edirəm”. Ştrasser qeyd edirdi ki, “AŞPA-da gedən proseslərlə razı deyiləm”. O, AŞPA deputatlarını qruplaşmalar yaratmaqda günahlandıraraq deyirdi ki, “hazırda bu məsələlərlə bağlı müəyyən qruplaşmalar yaratmağa cəhd göstərilir ki, bu da xoşagələn deyil”.

Ştrasser bununla yanaşı vurğulayırdı ki, məruzədən Azərbaycanın adı çıxarılsa da, söhbət yenə də Azərbaycandakı siyasi məhbuslardan gedəcək. Məruzəçinin indiyədək Azərbaycana səfər edə bilməməsinə baxmayaraq, onun siyahısında ölkəmizdə 100 nəfər siyasi məhbusun olduğu bildirilirdi.

Məruzəçinin Hüquq Məsələləri Komitəsinin qəbul etdiyi qərara özünəməxsus interpretasiya verməsi və heç bir araşdırma aparmadan ölkədə konkret miqdarda siyasi məhbusun olmasını iddia etməsi, onun məsələyə əvvəlcədən qərəzli və qeyri-obyektiv mövqe nümayiş etdirməsini bir daha təsdiq edirdi. Ştrasser öz müsahibəsində Azərbaycan hakimiyyətini təhdid edərək bildirirdi ki, “hazırlanan məruzə isə Azərbaycan tərəfi üçün elə də müsbət olmayacaq”. Beləliklə, Ştrasserin məruzəçi qismində hamının ondan gözlədiyi kimi, neytral arbitr olmaq və neytral faktaraşdırıcı missiya qurmaq niyyətində olmaması fakü açıq-aşkar özünü göstərdi.

Bu azmış kimi, Ştrasser müsahibədə Azərbaycan hakimiyyətinin və ona yaxın qüvvələrin Qərbi Avropada lobbiçilik etməsinin onun işini çətinləşdirdiyini bildirirdi. O, eyni zamanda Almaniya Bundestaqının daxili paylaşma sistemindən deputatlar tərəfindən hazırlanan sənədin mətninin oğurlandığını iddia edirdi. Qeyd edim ki, Ştrasser Bundestaq deputatlarını oğurluqla məşğul olmaqda ciddi ittiham etməklə yanaşı, həm də yalan danışırdı. Belə ki, 24 mart 2011-ci ildə Ştrasser Almaniya Bundestaqının sosialist deputatlarına müraciət ederək, siyasi məhbus məsələsi ilə bağlı Azərbaycana qarşı petisiyanı imzalamağı xahiş etmişdi. O, bu petisiyanı özü imzalamamışdı. Ştrasser bununla bağlı həmkarlarına izahat verərək yazmışdı: “mən AŞPA-nın həmməruzəçisi olduğumdan neytrallıq səbəbindən bu təklifi imzalaya bilmərəm.” Ştrasser Bundestaq üzvlərindən hətta çağırışın mətnini hazırladığını və müvafiq kampaniyanı təşkil etdiyini gizli saxlanmasını xahiş etmişdi. Göründüyü kimi, Ştrasser AŞPA məruzəçisinin bitərəfliyi haqqında normaları pozduğunu çox yaxşı bilirdi. Odur ki, qeyd edilən sənəd, Ştrasserin “Azadlıq” qəzetinə verdiyi müsahibəsində dediyinin əksinə olaraq, Bundestaqın deputatları tərəfindən hazırlanan qətnamə deyildi. Həmin sənədin yuxarısında yazıldığı kimi, bu siyasi təşəbbüsü digər deputatlar deyil, məhz cənab Ştrasserin özü irəli sürmüşdü. Bununla o, neytrallığı bilərək pozmuşdu.

“Azadlıq” qəzetinin 28-29 oktyabr tarixli saylarında deyilir ki, “avropalı deputat (Ştrasser) Azərbaycan hökumətinin oyunlarını ifşa etmişdir”. Belə ki, qəzetin həmin saylarında nəşr edilmiş müsahibədə Ştrasser Avropanın müxtəlif ölkələrindən, o cümləndən Almaniyanın Berlin şəhərindən olan keçmiş deputatları açıq-aşkar mütəşəkkil cinayət əməllərinin təzahür formalarından biri olan korrupsiyada günahlandırırdı. O, iddia edirdi ki, “Azərbaycan üçün lobbiçilik edənlər AŞPA-nın Hüquq Məsələləri və İnsan Hüquqları Komitəsinin üzvlərinə rüşvət vermək üçün çoxlu səylər göstərirlər.” O, daha sonra yalnız öz adından danışa biləcəyini anladığına görə müsahibədə etiraf edir ki, “özümlə bağlı deyə bilərəm ki, Azərbaycan tərəfi heç vaxt mənə rüşvət təklif etməyib”.

Aydındır ki, hər hansı sübut və ya hətta sübut əlaməti olma­dan verilmiş bu cür qalmaqallı açıq bəyanat həm Azərbaycan hakimiyyətinə qarşı böhtanla dolu ittiham idi, həm də ümumilikdə AŞPA və Hüquq Məsələləri Komitəsinin üzvlərinin obyektivliyini şübhə altına alırdı. Ştrasserin bu iddiaları belə bir təsəvvür yaradırdı ki, Azərbaycanın mövqeyini obyektiv qiymətləndirən hər kəs, o cümlədən Komitə üzvləri guya Azərbaycan tərəfindən rüşvət alıblar. Odur ki, Ştrasserin heç bir əsası olmayan ittihamlarının Azərbaycanın beynəlxalq imicinə qarşı yönəlmiş qərəzli və düşünülmüş bir addım olması, eyni zamanda bu saxta ittihamların Azərbaycan hakimiyyətinin işgüzar maraqlarına zərbə vurmaq niyyəti ilə irəli sürüldüyü şübhə doğurmurdu.

İctimai fikrə daha aydın olması üçün Ştrasser öz müsahibəsində bir daha Azərbaycan hakimiyyətini təhdid edir və bildirirdi ki, “hazırlanan məruzə Azərbaycanın xeyrinə olmayacaq”. Ümumiyyətlə, müsahibədə Ştrasserin Azərbaycana qarşı qərəzli mövqe nümayiş etdirməsini sübut edən faktlar və onun ölkəmizə qarşı irəli sürdüyü əsassız ittihamları daha geniş əhatəyə malik idi.

Qeyd edim ki, sonradan Kristof Ştrasserin müsahibəsi ilə bağlı daha ciddi və qalmaqallı məqamlar ortaya çıxdı. Belə ki, Ştrasserin fərdi saytında onun “Azadlıq” qəzetinə heç vaxt müsahibə vermədiyi bildirilmişdi. Göstərilirdi ki, cənab Ştrasser Berlində Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin 20 illiyinə həsr edilmiş konfransda iştirak edib və həmin konfransda AŞPA-nın siyasi məhbuslar üzrə ona verdiyi mandatla bağlı çıxış edib. Çıxışın onun icazəsi olmadan müsahibə şəklində çap edildiyi bildirilmişdi.

Lakin “Azadlıq” qəzetinin baş redaktoru Qənimət Zahid Ştrasserin saytında göstərilənləri təzkib edərək, “Yeni Müsavat” qəzetinin 15 noyabr 2011-ci il tarixli sayında bildirdi ki, “qəzetdə əksini tapan fikirlər tamamilə və bütövlükdə cənab Ştrasserə məxsusdur”.

Bundan əlavə, “Azadlıq” qəzetinin 16 noyabr 2011-ci il tarixli sayında “Ştrasser “Azadlıq”a müsahibə veribmi?” başlığı altında məqalə dərc edilmişdi. Həmin məqalədə Ştrasserin qalma­qallı və qeyri-obyektiv ittihamlarla dolu müsahibəsini hazırlamış jurnalist Fikrət Hüseynli yaranmış vəziyyətlə bağlı bütün məqamlara aydınlıq gətirmişdi. O, müsahibənin cənab Ştrasser tərəfindən inkar edilməsinin əsassız olduğunu və həqiqəti əks etdirmədiyini bildirmişdi. “Azadlıq” qəzetinin əməkdaşı Fikrət Hüseynli cənab Ştrasserin konfransda çıxışının, ona çıxışla bağlı verilən suallar və həmin sualların cavablandırılmasının, konfransdan sonra cənab Ştrasserlə söhbətlərinin və ona verdiyi suallar və aldığı cavabların diktofona yazıldığını vurğulayırdı və həmin audio-yazıların mövcud olmasını diqqətə çatdırmışdı. Bundan əlavə, jurnalist Fikrət Hüseynli müsahibə hazırlandıqdan sonra cənab Ştrasserin bürosu ilə telefon əlaqəsi saxladığını, bürodan müsahibənin çap edilməsi ilə bağlı sorğularına “heç bir problem yoxdur və yazı dərc edilə bilər” cavabı verildiyini bildirmişdi.

Beləliklə, Ştrasserin “Azadlıq” qəzetinin 28-29 oktyabr 2011- ci il tarixli saylarında “Ştrasser hakimiyyəti sanksiyalarla hədələdi” başlığı alünda dərc olunmuş müsahibəsi ətrafında qaranlıq məqamlar vardı. Ştrasser, bir tərəfdən, Azərbaycana qarşı əsassız və qərəzli ittihamlar irəli sürür, ölkəyə səfər etmədən və hər hansı bir ciddi faktaraşdırıcı missiya olmadan, nəhayət, Hüquq Məsələləri Komitəsində hər hansı bir müzakirə aparılmadan Avropa Şurası adından öz şəxsi anti-Azərbaycan mövqeyini ortaya qoyurdu. Digər tərəfdən Ştrasser “Azadlıq” qəzetinə müsahibə vermədiyini iddia edirdi və həmin materialdan kənarda dayandığını bildirirdi. Üçüncü bir tərəfdən isə, “Azadlıq” qəzeti dərc edilən fikirlərin bütövlükdə cənab Ştrasserə məxsus olduğunu vurğulayır və bunları sübuta yetirə biləcək dəlillərin mövcudluğuna diqqət çəkirdi.

Komitənin bu vacib qərarından sonra Azərbaycan hakimiyyəti məruzəçi Ştrasserin noyabrın ikinci yarısında öz mandatına uyğun olaraq səfərinin hazırlanması və səfərin gündəliyinin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı işlərə başladı. Lakin belə bir vaxtda “Azadlıq” qəzetinin 28-29 oktyabr 2011-ci il tarixli saylarında Ştrasserin “Ştrasser hakimiyyəti sanksiyalarla hədələdi” başlığı altında yuxarıda qeyd edilən müsahibəsi çap edildi. Ştrasserin səyləri nəticəsində Almaniya Bundestaqının İnsan Hüquqları və Humanitar Yardım Komitəsində 2011-ci ilin noyabr ayında Azərbaycanda insan hüquqlarının vəziyyətinə dair bəyannamə qəbul edildi. Göründüyü kimi, Ştrasser arüq Azərbaycana qarşı genişmiqyaslı “müharibə” elan etmişdi. Əsassız olaraq kampaniya xarakteri almış bu “müharibə” çərçivəsində Azərbaycanın siyasi məhbuslar üzrə məruzəçi Ştrasserlə əməkdaşlıqdan imtina etdiyi, “məruzəçiyə yenə viza” vermədiyi və “onu yenə ölkəyə səfərini təxirə salmağa məcbur” etdiyi göstərilirdi. Bu “müharibə” artıq bəhrələrini verməyə başlamışdı. Bəzi mətbuat orqanları Ştrasserin guya Azərbaycana buraxılmadığı barədə həqiqətə uyğun olmayan yazılar dərc edirdi və ictimaiyyətə həqiqətdən uzaq olan qərəzli məlumatlar verilirdi. Halbuki Ştrasser arüq 2010-cu il 7 noyabr parlament seçkilərində seçki müşahidəçisi qismində Azərbaycana səfər etmişdi və onun heç bir viza problemi olmamışdı.

Qeyd edilməlidir ki, Ştrasserin qeyri-obyektiv, qərəzli anti-Azərbaycan mövqe nümayiş etdirməsinə baxmayaraq, Azərbaycan nümayəndə heyətinin rəhbəri Səməd Seyidov AŞPA rəbərliyinə məktub ünvanlayaraq, 2012-ci il ərzində iddia edilən siyasi məhbuslar məsələsinin müzakirə edilməsi məqsədilə Ştrasserin ölkəyə baş tuta biləcək rəsmi səfərinin müzakirə edilməsinə Azərbaycanın hazır olduğunu bildirmişdi. Təəssüf ki, Ştrasser AŞPA rəhbərliyinə göndərilən məktubdan xəbərdar olmasına baxmayaraq, Avropa parlamentarilərinə və ictimaiyyətinə reallıqdan uzaq olan məlumatlar verir və onları aldatmaqla özünün anti-Azərbaycan fəaliyyətini davam etdirirdi.

Şübhəsiz ki, yaranmış vəziyyətdə belə bir sual yaranırdı: Qeyd edilən olaylardan sonra Ştrasser məruzəçi qismində obyektiv və bitərəf arbitr ola bilərmi? Ştrasserin obyektiv mövqe nümayiş etdirəcəyinə inanmaq olarmı və onunla qarşılıqlı etibar əsasında konstruktiv əməkdaşlıq mümkündürmü?

Nəhayət, Hüquq Məsələləri Komitəsi 26 yanvar 2012-ci il tarixində Kristof Ştrasserin təşəbbüsü ilə “Siyasi məhbus məsələlərinə yenidən baxılması” mövzusu ətrafında dinləmələr keçirdi. Komitə dinləmələrə Ştrasserin təşəbbüsü ilə ekspert qismində çıxış etmək üçün Azərbaycandan 3 QHT rəhbərini dəvət etmişdi. QHT rəhbərləri çıxışlarında indiyədək “siyasi məhbus” anlayışının meyarlarının qəbul edilmədiyini və Avropa Şurasına üzv dövlətlərdən yalnız Azərbaycan üzrə siyasi məhbus məsələsinə dair məruzəçinin təyin edilməsinin Azərbaycan hakimiyyətinin haqlı olaraq narazılığına səbəb olduğunu bildirdilər. Onlar cənab Ştrasserin məruzəçi olduğu müddət ərzində Azərbaycanda fəaliyyət göstərən QHT-lərlə əməkdaşlıq əlaqələri qurmadığmı və nəticədə, məsələnin dalana dirəndiyini Komitə üzvlərinin nəzərinə çatdırdılar. QHT nümayəndəsi M.Sadəddinov həmçinin bildirdi ki, 2 il ərzində cənab Ştrasser onun məktublarının birinə belə cavab verməyib. Ekspertlər qeyd etdilər ki, məsələnin həlli üçün, ilk növbədə, üzv dövlətlərin hamısına şamil edilə biləcək meyarlar hazırlanmalıdır, məruzələr Avropa Şurasına üzv dövlətlərin hamısı üçün hazırlanmalıdır və bu məsələdə hər hansı bir dövlətə qarşı hüquqi, bürokratik və prosedur maneələri yaradılmamalıdır.

Azərbaycan hakimiyyətinin eksperti öz çıxışında Ştrasserin 23 yanvar 2012-ci ildə Komitəyə təqdim etdiyi memorandumu təhlil etdi. Memorandumda bir sıra digər üzv ölkələr üçün məsələnin Monitorinq Komitəsində həll edildiyi, lakin Azərbaycan üçün Hüquq Məsələləri Komitəsində həll edilməli olduğu kimi qərəzli fikirləri Komitə üzvlərinin nəzərinə çatdırdı və onlara sualla müraciət etdi: Hansı səbəblərə görə məsələ digər üzv dövlətlər üçün Monitorinq Komitəsində həll edildiyi halda, həmin məsələ Azərbaycan üçün Hüquq Məsələləri Komitəsində həll edilir? Hansı səbəblərə görə Azərbaycana qarşı ayrı-seçkiliyə yol verilir? Nəyə görə Azərbaycana qarşı münasibətdə Avropa Şurasının təməl prinsipləri olan üzv dövlətlərin bərabərlik prinsipi və hüququn aliliyi prinsipi pozulur? O bildirirdi ki, Ştrasser məruzəçi kimi 3 il müddətində Azərbaycan hakimiyyəti və Azərbaycanın AŞPA-dakı nümayəndə heyəti ilə, ölkənin aparıcı hüquq müdafiə təşkilatları və müxalifət partiyaları ilə əməkdaşlıq əlaqələri qurmayıb. Bunun əvəzində o, Azərbaycana qarşı kampaniya aparıb. O, “Azadlıq” qəzetinə müsahibə verib, Bundestaqda dinləmələr təşkil edib, Azərbaycana, Azərbaycanla əməkdaşlıq edən Avropa deputatlarına və Almaniya Bundestaqının deputatlarına qarşı əsassız ittihamlar irəli sürüb, indi isə iddia edir ki, ona öz mandatını yerinə yetirmək üçün Azərbaycana gəlməyə viza verilmir.

Çıxışda qeyd edildi ki, Monitorinq Komitəsinin həmməruzəçiləri heç bir maneə olmadan ölkəyə səfərlər edirlər. Azərbaycan bir çox beynəlxalq təşkilatların üzvüdür və öz öhdəliklərini yerinə yetirir. Odur ki, Ştrasserin viza iddiaları da həqiqəti əks etdirmir. Nəticədə, məruzəçi kimi neytrallığını və ona olan inamı itirib.

Monitorinq Komitəsinin Azərbaycan üzrə həmməruzəçisi ispaniyalı senator Pedro Aqramunt bildirdi ki, bir neçə gün sonra maltalı həmməruzəçinin müşayiəti ilə viza ilə heç bir problem olmadan Azərbaycana səfər edəcək. O vurğuladı ki, Azərbaycanda siyasi məhbuslar üzrə istənilən faktaraşdırıcı missiyanı həyata keçirmək onun mandatının əsas elementi olduğundan iddia edilən siyasi məhbusların azad edilməsində bir sıra nəticələrə nail olmuşlar. O, həmçinin cənab Ştrasserin yalnız qarışıqlığa səbəb olmuş mandatının ikili xarakterindən narahatlığını ifadə etdi. Sonda, o, Komitəyə Amnesty International təşkilatının qeyd etdiyi qalan on yeddi gəncin də azad edilməsi barədə Azərbaycan hakimiyyətinə müraciət etdiyini və müsbət cavab aldığını, bu məsələnin hal-hazırda Ədliyyə Nazirliyinin nəzərində olduğunu bildirdi.

Daha sonra Komitə üzvləri çıxış etdilər. Çıxışların böyük əksəriyyətində, iki almaniyalı deputatm çıxışı istisna olmaqla, “siyasi məhbus” anlayışının bütün üzv dövlətlərə şamil edilə biləcək meyarlarının hazırlanmalı olduğu, “siyasi məhbus” anlayışının müəyyən edilməsinin və üzv ölkələrdə siyasi məhbusların izlənilməsi məruzələrinin bölünməsinin vacibliyi ön plana çəkildi. Bildirildi ki, məsələ ilə bağlı Avropa Şurası yeni səhifə açmalı və məsələyə sıfırdan başlamalı, Hüquq Məsələləri və Monitorinq Komitələri arasında təkrarlanma halları aradan qaldırılmalıdır.

Dinləmələr zamanı formalaşmış ümumi əhvali-ruhiyyə ondan ibarət idi ki, Hüquq Məsələləri Komitəsinin məruzəçisi diqqətini açıq-aydın Monitorinq Komitəsinin mandatı olan bir ölkədə faktaraşdırıcı fəaliyyətə deyil, “hüquqi” məsələlərə yönəltməlidir. İkiləşmədən yayınmaq lazımdır. Digər tərəfdən, meyarlar və tərifə dair hüquqi məruzəyə təcili ehtiyac var və bu səbəbdən hazır ki məruzə ən azından bölünməlidir. Nəhayət, iddia edilən siyasi məhbuslara dair hər hansı əlavə məlumat bütün üzv dövlətlər üçün istisnasız və mütəmadi əsasda nəzərdə tutulmalıdır.

Parlament Assambleyasının keçmiş prezidenti Mevlut Çavuşoğlu sonuncu çıxışçı qismində müzakirəni yekunlaşdırdı. O dedi: “Düşünürəm ki, biz bu məsələdə yeni səhifə açmalıyıq. Mənim fikrimcə, ya məruzə iki hissəyə bölünməli, ya da məruzəçi istefa verməlidir.”

Bu sözlərdən sonra sədr cənab Ştrasserə son cavab üçün söz verdi. Lakin təkidlə “cənab Ştrasser, səsiniz batdı?” deyən sədrin təəccübünə baxmayaraq, Ştrasser danışmağa söz tapmadı.

Ümumiyyətlə, 26 yanvar 2012-ci il dinləmələri, eləcə də məruzəçinin təkliflərinə qarşı açıq etirazlar irəliyə doğru mühüm addım idi. Belə ki, 3 il ərzində ilk dəfə Hüquq Məsələləri Komitəsində bu mühüm məsələ ilə bağlı açıq müzakirələr aparılırdı və Ştrasserin mövqeyi kəskin tənqid obyektinə çevrilmişdi. Komitə üzvlərinin əksəriyyəti məsələyə gülünc məzmunda yanaşmamağa, siyasi məhbusların izlənilməsinin Monitorinq Komitəsinin faktaraşdırıcı missiyaları çərçivəsində həll olunmasının yalnız bir ölkəyə şamil edilməsinə son qoymağa, Hüquq Məsələləri Komitəsini ayrı-seçkilik olmadan bütün üzv ölkələrə şamil edilə biləcək hüquqi çərçivə yaratmağa çağırdılar. Bu iclasın sonunda cənab Ştrasserin yanaşmasına bütövlükdə inamsızlıq o dərəcədə idi ki, hətta Ştrasserin öz mandatından istefa verməsi təklif edildi. Lakin iclasın sonunda Komitə sədri Kristofer Çopun bəyan etdiyi kimi, cənab Ştrasserin “səsi tutulmuşdu”. Müzakirələr zamanı Ştrasserin öz mandatından istefa verməsi səsləndirilsə də, Ştrasser bu təkliflə bağlı mövqeyini bildirmədi, sonradan məruzəçi kimi fəaliyyətini davam etdirdi.

AŞPA-nın Hüquq Məsələləri Komitəsinin sədri Kristofer Çop Azərbaycan nümayəndə heyətinin rəhbərinə 6 fevral 2012-ci il tarixində məktub göndərdi və “Siyasi məhbuslar məsələsinə yenidən baxılması” məruzəsi və bu müstəvidə 2012-ci ilin aprel aymda məruzəçinin Azərbaycana faktaraşdırıcı səfərinə icazə barədə müraciət etdi. Nümayəndə heyətinin rəhbəri Komitə sədrinə martm əvvəlində ünvanladığı cavabda Azərbaycanın, istənilən üzv dövlətin yerinə yetirməli olduğu öhdəlik kimi, şübhəsiz, istənilən məruzə üzrə istənilən məruzəçi ilə əməkdaşlıq etməyə hazır olduğunu vurğulayırdı. Cavabda “bu səfərə yaxşı hazırlaşmaq, gündəlik üzərində işləmək və görüşlərin keçirilməsini təşkil etmək məqsədilə məruzəçinin hansı çərçivədə bu səfəri reallaşdırmaq niyyətində olduğu barədə məlumat” verilməsi xahiş edilirdi.

Azərbaycanın AŞPA-dakı nümayəndə heyətinin rəhbəri Səməd Seyidov 12 mart 2012-ci ildə Hüquq Məsələləri Komitəsinin Parisdə keçirilmiş iclasından sonra Ştrasserə məktub göndərərək, qeyd edilən iclasda “müzakirə edildiyi və razılaşdırıldığı kimi”, onun “Siyasi məhbuslar məsələsinə yenidən baxılması” məruzəsini hazırlamaq məqsədilə 2012-ci ilin may ayının birinci həftəsində” Azərbaycana səfərə dəvət edildiyini təsdiq etdi. Seyidov məktuba yazırdı: “İstənilən üzv dövlətin yerinə yetirməli olduğu bir öhdəlik kimi, biz, əlbəttə, bu və ya digər məruzə ilə bağlı sizinlə əməkdaşlığa hazırıq”. O, daha sonra Hüquq Məsələləri Komitəsinin sədri cənab Kristofer Çopa ünvanladığı 5 mart 2012-ci il tarixli məktubda razılaşdırıldığı kimi, Ştrasserin Azərbaycana səfəri üçün hər bir şərait yaradılacağını və ona viza veriləcəyini diqqətə çatdırmışdı. Lakin sonradan Ştrasser müxtəlif bəhanələr gətirərək, Azərbaycana səfərdən imtina etdi.

Hüquq Məsələləri Komitəsinin 2012-ci il aprel və may aylarında keçirilən iclaslarında müzakirələr davam etdirildi. Komitə üzvlərinin yazılı müraciətinə baxmayaraq, Komitənin 24 aprel 2012-ci il tarixli iclasında sədr və katiblik məruzələrin bölünməsi məsələsini səsverməyə çıxarmadılar. Bunun əvəzində səsverməyə Ştrasserin Azərbaycana getmədən məruzə hazırlaması barədə absurd təklif səsə qoyuldu və bu təklifə Komitə üzvləri səs vermədilər. Buna baxmayaraq, AŞPA-nın Baş Katibi Voytsix Savitski, nə qədər absurd olsa da, istənilən halda Ştrasserin məruzə hazırlamalı olacağını bildirdi.

Əlbəttə, hadisələrin bu məcrada davam etməsi tək Azərbaycanı yox, başqa Avropa ölkələrini də narahat edirdi. Odur ki, yaranmış problemli vəziyyətdən çıxış məqsədilə 10 may 2012-ci ildə Komitənin 28 üzvü bu Komitənin sədri Kristofer Çopa və katibliyə müraciət göndərdilər. Onlar öz müraciətlərində Komitənin 21 may 2012-ci il tarixində keçiriləcək iclasında “Siyasi məhbuslar məsələsinə yenidən baxılması” məruzəsinin siyasi məhbusların müəyyənləşdirilməsi və izlənilməsinə dair iki müstəqil məruzəyə bölünməsinin vacibliyini diqqətə çatdırdılar. Xahiş etdilər ki, bu məsələ gündəliyə salınsın və səsverməyə çıxarılsın.

Qeyd edim ki, Prosedur Qaydalarına əsasən, Komitə üzvlərinin 1/3 və ya daha artıq səslə müraciəti daxil olduqda, məsələ gündəliyə salınır. Kifayət qədər səs çoxluğuna baxmayaraq, AŞPA-nın Baş Katibi Voytsix Savitski, o cümlədən Komitə katibliyinin rəhbəri Endryu Drjemçevski və katiblik rəhbərinin müavini Qunter Şirmer məsələnin gündəliyə çıxarılmasına mane olmağa çalışdılar. Lakin onlar səslərin çox olduğuna görə əlacsız qalaraq, məsələni səsvermə üçün 21 mayda gündəliyə salmaq məcburiyyətində qaldılar.

İclasın əvvəlində Ştrasser bütün üzvlərə məruzələrin bölünməsi təklifini dəstəkləməmələrini təkid edən məktub payladı. O, bütün üzvlərə vəd edirdi ki, “birləşdirilmiş” məruzəsinə meyarlar və təriflə bağlı “fəsil” daxil edəcək və ayrıca məruzəyə ehtiyac yoxdur. Müzakirələr zamanı bir sıra alman deputatlar və digərləri Ştrasseri dəstəkləmək üçün söz aldılar. Lakin bir sıra Komitə üzvləri çıxış edərək, öz həmkarlarını obyektivlik nümayiş etdirməyə, ayrı-seçkilik hallarına son qoymağa və ən başlıcası, məsələnin həlli istiqamətində real irəliləyişlərə nail olmaq üçün Komitə üzvlərinin məruzələrin bölünməsi barədə müraciətlərini dəstəkləməyə çağırdılar. Onlar məruzələrin bölünməsi təklifinin səsə qoyulmasını təkid edirdilər. Nəhayət, sədr məruzələrin bölünməsi barədə təklifi səsə qoydu. Səsvermə 21 səs lehinə, 15 səs əleyhinə nəticələndi. Beləliklə, gərgin və uzun sürən mübarizələrin nəticəsi olaraq, səsvermə zamanı siyasi məhbusların müəyyənləşdirilməsi və izlənilməsinə dair məruzələrin bölünməsi barədə qərar qəbul edildi.

Şübhəsiz ki, Komitənin bu qərarına əsasən, Avropa Şurasında, ilk növbədə, “siyasi məhbus” anlayışının üzv dövlətlərin hamısına şamil edilə biləcək meyarları hazırlanmalı və plenar iclasda qətnamə qəbul edilməli idi. Yalnız bundan sonra üzv ölkələrdə heç bir ayrı-seçkiliyə yol vermədən siyasi məhbus olmaları iddia edilənlərin izlənilməsi həyata keçirilə bilərdi. Odur ki, Hüquq Məsələləri Komitəsinin 21 may 2012-ci il tarixli qərarı Avropa Şurasında yeni səhifənin açılması kimi qiymətləndirilirdi. Bu qərarın qəbul edilməsi ilə “siyasi məhbus” anlayışının meyarlarının olmadığı bir şəraitdə heç bir hüquqi əsas olmadan Azərbaycana tətbiq olunan qərəzli, ikili standartlı mövqeyə son qoyulacağına ümidlər yarandı.

Lakin qəbul edilmiş qərarı əsəbi vəziyyətdə qarşılayan Ştrasserin ilk reaksiyası qəribə oldu: səsvermədə məğlub olduq­dan sonra o, gözlənilmədən hər iki məruzəni ayrı-ayrılıqda Komitəyə iyunda – dörd həftə ərzində! – təqdim edəcəyini bil­dirdi. Üzvlərin çoxu məruzəçinin bu qərarını təəccüblə qarşıladılar. Belə ki, AŞPA-da beş il ərzində müzakirələr obyekti olmuş belə bir vacib məsələyə dair iki müxtəlif məruzəni bir neçə həftə ərzində hazırlayıb təqdim etmək qeyri-ciddi görünürdü.

Vurğulanmalıdır ki, Prosedur Qaydalarına əsasən, Ştrasserin mandatı 2012-ci ilin iyun sessiyasınadək bitdiyindən, o, məruzələrini iyun sessiyasına qədər təqdim etməli idi. Odur ki, Ştrasserin hazırladığı məruzələr Hüquq Məsələləri Komitəsinin 26 iyun 2012-ci il tarixli iclasının gündəliyinə daxil edildi.

AŞPA üzvlərinin “siyasi məhbus” anlayışının müəyyənləşdirilməsi, Azərbaycandakı vəziyyətə obyektiv yanaşma qəbul etmək istəklərinin nümayiş etdirilməsi, nəhayət, məsələ ilə bağlı açıq və şəffaf müzakirəyə nə dərəcədə hazır olduqlarının aydınlaşdırılması baxımından Hüquq Məsələləri Komitəsinin 26 iyun iclası mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Həmin gün Komitənin səhər iclasında “Siyasi məhbusların müəyyənləşdirilməsinə dair” məruzə müzakirə edildi. Bu, təxminən eyni gücə malik iki rəqib qrupun qatıldığı, çox kəskin və emosional müzakirə idi. Bir çox deputatlar faktlar, rəqəmlər və müvafiq arqumentlərlə öz narahatlıqlarını ifadə edərək, bizi dəstəklədilər. Lakin nüfuzlu anti-Azərbaycan lobbisi hamının məruzəçiyə kor-koranə qulaq asmasında təkid etdi. Sosialist qrupunun üzvləri həmin qrupun rəhbəri almandilli isveçrəli Andreas Qrossdan məruzələri dəstəkləməli olduqları və istənilən tənqidi fikrin onların fərdi siyasi gələcəklərini təhlükəyə atacağı barədə aydın ismarış aldılar. Onların bir neçəsi belə şantaj barədə şikayət etdi, lakin həmin şəxslər səslərini qaldırmaqdan qorxdular. Bununla belə, bir neçə üzv ikili standartlara qarşı ədalətli yanaşmanı müdafiə etməklə, siyasi dayaq nümayiş etdirərək, ancaq şübhəsiz, böyük şəxsi riskə gedərək, məruzənin əleyhinə danışdılar. Səsvermə nəticəsində məruzə 26 səs lehinə və 22 səs əleyhinə olmaqla qəbul edildi. Meyarların kiçik səs fərqi ilə qəbul edilməsi Avropa Şurası daxilində bu vacib məsələyə dair böyük fikir ayrılığının mövcud olduğunu göstərdi. Ümumilikdə, əsas qərarlar adətən böyük səs çoxluğu ilə qəbul edilirdi, lakin bu dəfə belə olmadı. Bu, məruzəçinin təklif etdiyi meyarların ziddiyyətli xarakterini və nəticə etibarilə, onların tətbiq edilməsinin çətinliyini göstərirdi.

Təəssüf ki, məruzəçinin “Siyasi məhbusların müəyyənləşdirilməsinə dair” məruzəsində təklif etdiyi meyarlar 2001-ci ildə AŞ Baş Katibinin təsis etdiyi müstəqil ekpertlər qrupunun apardığı işə əsaslanırdı və onların təklif etdikləri müvəqqəti xarakter daşıyan meyarları təkrar edirdi. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, müstəqil ekspertlər 1988-1989-cu illərdə Namibiyada və sonradan Cənubi Afrika Respublikasında milli barışıq missiyasının tərkib hissəsi olan “Nerqaard prinsipləri” əsasında hazırlanmış meyarları təklif etmişdilər. Həmin dövrdə qeyd edilən ölkələrdə milli, irqi zəmində qarşıdurma hökm sürürdü. Avropa Şurası məkanında, o cümlədən Azərbaycanda vəziyyət köklü surətdə fərqli idi, cəmiyyətdə parçalanma olmaması səbəbindən milli barışıq missiyasına da ehtiyac yox idi. Odur ki, bu meyarlar Avropa ölkələri üçün tamamilə uyğunsuzdu. Ümumiyyətlə, Ştrasserin meyarlarla bağlı məruzəsini deputatların əksəriyyəti çox səthi, tələsik və bugünkü reallığa cavab verməyən gülünc sənəd kimi qiymətləndirdilər. Hətta bu məruzənin bütövlükdə müzakirələrdən çıxarılması dəfələrlə təklif edildi.

Hüquq Məsələləri Komitəsinin 26 iyun 2012-ci il tarixli iclasında Ştrasserin təqdim etdiyi “Azərbaycanda siyasi məhbusların izlənilməsi” məruzəsi də müzakirə edildi. Diqqəti çəkən əsas məqamlardan biri də ondan ibarət idi ki, məruzədə Azərbaycanda siyasi məhbusların izlənilməsi üçün hələ qəbul edilməmiş meyarlardan istifadə edilmişdi. Bu, görünməmiş hadisə idi. Hüquqi baxımdan mövcud olmayan meyarlar əsasında siyasi məhbuslar müəyyən edilmişdi… Məruzəçi ictimai fikirdə Azərbaycanın insanları qeyri-qanuni həbs etməsi təəssüratını yaratmaq məqsədilə məruzəyə 89 nəfərdən ibarət siyahı da daxil etmişdi. Lakin siyahıda adları olan şəxslərin çoxu artıq həbsdə deyildi. Siyahıda Azərbaycanda hakimiyyəti zorakı yollarla dəyişmək üçün açıq çağırışlar etmiş bir neçə təhlükəli ekstremistin adı vardı.

Demokratik dəyərlərin istinadgahı kimi təsvir edilən qurumun məruzəçisinin gənc demokratiyanı devirmək istəyən şəxslərə rəsmi dəstək verməsi çox qəribə idi. Bundan əlavə, Ştrasserin məruzəsində 2001-ci ildə AŞ Baş Katibi tərəfindən təsis edilmiş müstəqil ekspertlər qrupunun siyasi məhbus hesab etmədikləri şəxslərin, xüsusilə ağır cinayətlərdə, insan öldürməkdə, terrorçuluqda, insan oğurluğunda, soyğunçuluqda, narkotik maddələrin istifadəsində və digər təhlükəli cinayətlərdə təqsirləndirilən şəxslərin adları siyasi məhbuslar kimi təqdim edilmişdi. Ştrasser etiraf edirdi ki, “belə şəxslərin həbsxanadan buraxılmaları üçün axırıncı şans ola biləcəyinə görə mən bu şəxslərin adlarını ehtimal olunan siyasi məhbusların vahid siyahısı layihəsinə salmışam”.

Qəribə idi ki, Ştrasser məruzədə bütün fərdi işlərə, əksəriyyəti milli məhkəmələrimizdə və ya Strasburqda Avropa Məhkəməsində həllini gözləyən məhkəmə işlərinə dair şəxsi bəyanatlar verirdi. Lakin sivil dünyada, ümumi təcrübəyə görə, məhkəmə prosesinə hər hansı müdaxilə qəbuledilməzdir. Avropa Şurasına üzv olan heç bir dövlət belə qeyri-demokratik yanaşmanı qəbul etməz.

Ştrasserin qərəzli mövqeyini və məruzənin həqiqətən ədalətsiz olduğunu görən Qərbi Avropalı deputatların çoxu Azərbaycanın mövqeyini dəstəklədilər, lakin bu, çətin mübarizə idi. Hər iki tərəf müzakirələrdə çox emosional tərzdə iştirak edirdi. Günün sonunda cəmi bir neçə səs fərqi (25-23) vardı, bu isə Avropa Şurasında tamamilə müstəsna hal idi, çünki burada bu cür məruzələr həmişə çox böyük səs çoxluğu, hətta konsensusla qəbul edilirdi.

Ümumiyyətlə, deputatlar qeyri-obyektiv, mümkün həll yolu təklif etməyən ədalətsiz məruzənin lehinə səs vermələri üçün böyük təzyiq alünda idilər. Bu qədər uzağa gedərək, öz həmkarlarını şantaj etmiş bəzi liderlərin bu qərəzli mövqelərini məğlub etmək çətindir. Məruzələri ətraflı oxuyan və bu təzyiqə müqavimət göstərmək üçün kifayət qədər cəsarəti olanlar sağlam düşüncə və məntiq nümayiş etdirərək, bizi dəstəklədilər. Bizi dəstəkləyən deputatların bəziləri onlara edilən təzyiqlər nəticəsində səhər iclasında, bir neçəsi isə günorta iclasında səsvermənin ikinci hissəsində iştirak etmədilər. Biz sonuncu məruzə ilə bağlı bir sıra səsvermələrdə üstünlük qazandıq. Bu arada Ştrasseri dəstəkləyən bəzi deputatlar və Katibliyin əməkdaşları müzakirədə iştirak etməyən digər üzvlərə zəng etməyə başladılar, neytral qalmış deputatlar edilən təzyiqlər nəticəsində mövqelərini dəyişdilər, bir siyasi qrupun lideri həmin qrupun üzvləri olan deputatlara təzyiq edərək, onlara Ştrasserin məruzəsini dəstəkləmək tapşırığı verdi, Katiblik tərəfindən səsvermənin saxtalaşdırılması baş verdi. Bütün bu amillər isə səsvermənin gedişatını dəyişdi. Beləliklə, rəqiblərimizin çoxu müzakirədə iştirak etmədən və ya məruzə barədə məlumatlı olmadan, Ştrasserin məruzəsinə səs vermək üçün onları çağırmış siyasi liderin göstərişlərinə kor-koranə əməl edərək, iclasın keçirildiyi kabinetə yalnız səsvermə anında daxil oldular. Şəxsi fikrə yer verilmədi və bir sıra deputatlar təklikdə bizə bildirdilər ki, bizim mövqeyimiz tamamilə düzgündür, ancaq onlar Ştrasseri dəstəkləməsələr, siyasi gələcəkləri təhlükə altma düşəcək.

Bundan əlavə, qeyd etməliyəm ki, müzakirələr ərəfəsində Amnesty International, Human Rights Watch, Freedom House, Human Rights House Foundation, Freedom Now və X index the voice of free expression kimi beynəlxalq QHT-lər Komitə üzvlərinə müraciət edərək, onları Strasserin məruzələrini dəstəkləməyə çağırmışdılar. Sözsüz ki, müzakirələr ərəfəsində Komitə üzvlərinə belə bir müraciətin ünvanlanması, Azərbaycanla bağlı reallıqların təhrif edilməsi bizim ölkəmizə qarşı təşkil edilmiş kampaniyanın tərkib hissəsi idi. Bu, Avropa deputatlarına siyasi təzyiq forması idi. Belə bir müraciət 27 iyun 2012-ci ildə yuxarıda adları çəkilən təşkilatlar tərəfindən sonradan Monitorinq Komitəsinin üzvlərinə də ünvanlanmışdı.

Aydındır ki, Hüquq Məsələləri Komitəsinin 26 iyun 2012-ci il tarixli qərarı demokratik qərar qəbul edilməsinin yaxşı nümunəsi deyildi. Bu qərar qəbul etmə nümunəsi bəzi güc mərkəzlərinin Avropa Şurasının nisbətən kiçik üzv dövlətlərini nüfuzdansalma proqramının tərkib hissəsi idi.

Nəhayət, qeyd edilməlidir ki, siyasi məhbus məsələsi ilə bağ­lı Avropa Şurası çərçivəsində uzun müddət ərzində mübarizə gedirdi, bu, müəyyən mənada mövqelər uğrunda mübarizəni xatırladırdı. Əgər 2012-ci ilin yanvar və may aylarında obyektiv mövqe sərgiləyən və Azərbaycanı dəstəkləyən qüvvələr üstünlük əldə etmişdisə, iyun sessiyasında yenidən Ştrasser və onun tərəfdarları olan anti-Azərbaycan qüvvələr üstünlük qazanmışdılar. Amma mübarizənin əsas mərhələsi 2012-ci ilin oktyabr və 2013-cü ilin yanvar sessiyasında baş verməli idi…

Azərbaycan ilə Avropa Şurası arasında konstruktiv davamlı əməkdaşlıqda maraqlı olmayan qüvvələr qondarma “Azərbaycanda siyasi məhbus problemini” vaxtaşırı AŞPA-nın Hüquq Məsələləri Komitəsində gündəmə gətirməyə çalışırdılar. Nəhayət, Azərbaycana qarşı qeyri-obyektiv, qərəzli mövqe tutan, həmişə dddi problemlər axtarmağa cəhd göstərən bir qrup deputatın səyləri nəticəsində bu problem 2008-ci ildə yenidən gündəmə gətirildi. Lakin əsasən Qərbi Avropa ölkələrini təmsil edən bir qrup deputat meyarlar olmadan siyasi məhbusları müəyyənləşdirməyin qeyri-mümkünlüyünü bildirilən sənəd imzalayıb, Büroya təqdim etdilər. Sənəd Büroya, Hüquq Məsələləri Komitəsinə, oradan yenidən Büroya, sonra yenidən Komitəyə göndərilmişdi.

Hüquq Məsələləri Komitəsində bu sənədlərə həmişə qeyri-obyektiv yanaşıblar. Komitədə 1272 (2002) və 1359 (2004) saylı Qətnamələrə istinad edib, siyasi məhbusların müəyyənləşdirilməsi üçün meyarların olduğunu bildirirdilər. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, bu qətnamələrdə heç bir meyar göstərilməmişdi. Odur ki, bu sənədlərə istinad etmək qətiyyən düzgün deyildi. Bu, yanlış məlumat idi.

Nəhayət, 2008-ci ildə Hüquq Məsələləri Komitəsi “siyasi məhbus” anlayışının beynəlxalq hüquqda təyin olunmamasını, Avropa Şurasının rəsmi sənədlərində öz əksini tapmamasını, o cümlədən Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin praktikasında bu anlayışdan istifadə edilməməsini nəzərə aldı və “Azərbaycanda siyasi məhbus problemi” kimi iddiaların hüquqi əsaslarının olmadığı və Avropa Şurasında “siyasi məhbus” məsələsi ilə bağlı bütün üzv dövlətlərə şamil edilə biləcək müvafiq sənədin və meyarların işlənib hazırlanaraq qəbul edilməsinin vacibliyi qənaətinə gəldi. Bu məqsədlə AŞPA Bürosu qərar qəbul etdi. Qərar 2009- cu ildə Avropa Şurası çərçivəsində “siyasi məhbus” anlayışının meyarlarının işlənib hazırlanması və bu məsələ ilə bağlı müvafiq sənədin qəbul edilməsinə qədər üzv ölkələrə siyasi məhbus problemi üzrə təyin edilmiş məruzəçilərin fəaliyyətinin dayandırılma­sı barədə idi.

Təəssüf ki, Hüquq Məsələləri Komitəsində qondarma “siyasi məhbus” problemi 2009-cu ilin əvvəllərində yenidən gündəmə gətirildi. Komitənin 24 mart 2009-cu il tarixli iclasında Büronun qeyd edilən qərarına baxmayaraq, Azərbaycanda siyasi məhbus problemi üzrə xüsusi məruzəçinin təyin edilməsi barədə qərar qəbul edildi. Komitənin qərarına əsasən, almaniyalı deputat Kristof Ştrasser Azərbaycanda siyasi məhbus problemi üzrə xüsu­si məruzəçi təyin edildi. Hüquq Məsələləri Komitəsi 16 dekabr 2009-cu ildə keçirilən iclasında “siyasi məhbus” anlayışının meyarlarının işlənib hazırlanması üzrə mandatı da Kristof Ştrasserə həvalə etdi. Üstəlik, qeyd edilən hər iki məruzənin birləşdirilməsi barədə qərar qəbul etdi. Bununla da Avropa Şurası çərçivəsində siyasi məhbus məsələsi bir deputatın mövqeyindən asılı vəziyyətə düşdü.

Beləliklə, Hüquq Məsələləri Komitəsinin qərarları əsasında Kristof Ştrasserə xüsusi məruzəçi kimi iki mandat həvalə edildi: birinci mandat – Azərbaycanda siyasi məhbus problemi üzrə xüsusi məruzəçi; ikinci mandat – siyasi məhbusların müəyyənləşdirilməsi üçün meyarların hazırlanması. Başqa sözlə, K. Ştrasserə özünün hazırlayacağı meyarlar əsasında Azərbaycanda siyasi məhbuslar haqqında məruzə hazırlamaq tapşırıldı. Bu, AŞPA-da siyasi məhbus problemi ətrafında keyfiyyətcə yeni mərhələnin – kəskin və əsassız, qərəzli ittihamlarla dolu mərhələnin başlanğıcı idi.

Ştrasser Azərbaycana səfər etmədən, ölkədəki vəziyyətlə tanış olmadan “Azərbaycanda siyasi məhbuslar məsələsinin izlənilməsi və siyasi məhbusların müəyyənləşdirilməsi” adlı memorandum hazırlayıb 17 iyun 2010-cu il tarixində Hüquq Məsələləri Komitəsinə təqdim etdi (AS/Jur (2010) 28).

Memorandum özündə 22 bəndi birləşdirən 4 hissədən və əlavədən ibarət idi. Memorandumun 1-ci bəndində (Giriş) müəllif öz məqsədinin müvafiq olaraq 24 mart və 16 dekabr 2009-cu il tarixlərində məruzəçi kimi təyin edildiyi iki mandatın icrasına başlamaqdan ibarət olduğunu açıqlayırdı. Qeyd edirdi ki, “Azərbaycanda siyasi məhbuslar probleminin uzun və ağrılı tarixinin xülasəsini” verəcək. O, daha sonra “siyasi məhbuslar üçün münasib və tanınan anlayışın artıq mövcud olduğunu” xatırladacağını və bu əsasla “Azərbaycanda iddia edilən siyasi məhbusların xeyrinə” fəaliyyətini planlı şəkildə qurmaqla məruzəni bitirəcəyini yazırdı. Ştrasser memorandumda Komitədən iki mandatın birləşdirilməsinə razılıq verməsini və bu barədə Büronu məlumatlandırmasını, həmçinin “Azərbaycanda icra edilməli iş üçün əsas kimi ekspertlərin təqdim etdikləri formada anlayışın müəyyənləşdirilməsini bir daha təsdiq etməsini” xahiş edəcəyini bildirirdi. Göründüyü kimi, Ştrasser hazırladığı məruzənin 1-ci bəndində öz niyyətlərini çılpaqlığı ilə ortaya qoymuşdu. De-fakto məruzənin sonunda istəyəcəyi nəticələri açıqla­mışdı.

Başqa sözlə, Ştrasser Avropa Şurasının müstəqil ekspertlərinin məruzəsinin 3-cü bəndində “siyasi məhbus” anlayışına ümumi tərifin verilməsi ilə bağlı yazdıqları “hər şey tərifin xidmət etməli olduğu funksiyadan asılıdır” ifadəsi əsasında fəaliyyət göstərəcəyini təsdiq edirdi. Bu ifadənin mahiyyəti ilə bağlı nəyi qeyd etmək olar? Ştrasser məruzəni konkret məqsədlərə xidmət edən, əvvəlcədən düşünülmüş alqoritm əsasında hazırlayacağını bildirirdi. Ştrasserin alqoritminə görə, heç bir hüquqi normalara və obyektivliyə fikir vermədən konkret nəticələrə nail olmaq mütləqdir. Yəni verilmiş parametrlərin necə dəyişməsindən asılı olmayaraq, funksiyanın son nəticələri aşağıdakılardan ibarət olmalıdır:

1. AŞ-nın müstəqil ekspertləri tərəfindən “siyasi məhbus” anlayışı ilə bağlı təklif edilmiş meyarlar anlaşılan və qəbul ediləndir;
2. Azərbaycanda siyasi məhbusların mövcudluğu şübhə doğurmur;
3. hər iki mandat birləşməlidir.

Beləliklə, Ştrasser memorandumu hazırlayanda heç bir yaradıcı və orijinal ideyadan istifadə etmirdi, əslində qərəzli və qeyri-obyektiv mövqedən çıxış edirdi.

Doğrudan da, memorandumda Avropa Şurası çərçivəsində Azərbaycanda siyasi məhbuslarla bağlı aparılmış müzakirələr, qəbul edilmiş sənədlər qeyd edilir və AŞPA sənədlərində qeyd edilmiş problemin hələ də öz həllini tapmaması ilə bağlı bir sıra tənqidi məqamlar göstərilirdi. Ştrasser 4-cü maddədə Azərbaycanın Avropa Şurasına üzv qəbul edildiyi vaxtdan AŞPA-da 4 dəfə (yanvar 2002-ci il, iyun 2003-cü il, yanvar 2004-cü il və iyun 2005-ci il) Azərbaycanda siyasi məhbus məsələsinə baxıldığını xatırladır və bu məsələ ilə bağlı qəbul edilmiş 1457 (2005) saylı Qətnamədə Assambleyanın “qəti surətdə siyasi məhbuslar kimi tanınan məhkumların azad edilməli olması barədə prinspial mövqeyini bir daha təsdiq” etməsini diqqətə çatdırır. O həmçinin qeyd edir ki, “müstəqil ekspertlər tərəfindən müəyyən edildiyi kimi, qalan üç siyasi məhbusu azad etməklə və ya Azərbaycan hakimiyyətinin təklif etdiyi kimi, yenidən məhkəmə işi aparmaqla və ya apelyasiya məhkəməsi ilə Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi tərəfindən faktiki baxılması üçün onların məhkəmə işinin açılması” zərurəti var. Daha sonra Ştrasser 4-cü bəndin sonunda məsələ ilə bağlı 1457 (2005) saylı Qətnamədə Assambleyanın “Azərbaycan hakimiyyətinin bu problemin həlli üçün hər bir hüquqi vasitədən (amnistiya, daha yüksək instansiya məhkəmələrində işə baxılması, şərti azadlıq, sağlamlıq səbəblərinə görə azad edilmə, əfv) istifadəni üzərinə götürməsini” müsbət qarşıladığını bildirir. Həmin məruzənin 5-d bəndində yazır ki, “…verilmiş vədlərə baxmayaraq, 2007-ci ilin martından etibarən heç bir əfv fərmanı qəbul edilməmişdir”.

Ştrasserin bu məlumatları həqiqəti əks etdirmirdi. Belə ki, Azərbaycan verdiyi vədlərə sadiqlik nümayiş etdirib, mütəmadi olaraq əfv fərmanları və amnistiya aktları qəbul edib. Azərbaycanda təkcə 2010-cu il ərzində 2 əfv fərmanı (17 mart və 29 dekabr 2010-cu il) qəbul edilmişdi. 2010-cu ilin mart ayında qəbul edilmiş əfv fərmanı ilə azadlıqdan məhrum edilmiş 62, azadlığın məhdudlaşdırılması cəzasına məhkum edilmiş 7 məhkum cəzalarının çəkilməmiş hissələrindən azad edilmişdi. Ömürlük azadlıqdan məhrum edilmiş bir məhkumun cəzası 20 il azadlıqdan məhrumetmə cəzası ilə əvəzlənmişdi. Bir nəfər cərimə cəzasından azad olunmuşdu. Əfv fərmanı ilə “Azadlıq” qəzetinin həbsdə olan baş redaktoru Qənimət Zahid də azadlığa buraxılmışdı, azadlıqdan məhrum edilmiş və cəzasının çəkilməsi təxirə salınmış bir qadın məhkum isə cəzadan azad edilmişdi. Göstərilən əfv fərmanı ilə yanaşı, 2007-d ildə Heydər Əliyevin anadan olmasının 84 illiyi münasibətilə amnistiya aktı qəbul edilmişdi və bu aktla da 9 mindən artıq məhkum azadlığa buraxılmışdı.

Beləliklə, Ştrasser hazırladığı memorandumda AŞPA üzvlərinə və bütövlükdə, Avropa Şurasına üzv olan dövlətlərin ictimaiyyətlərinə Azərbaycanla bağlı yalan və səhv məlumat verməklə, Azərbaycan dövlətinin beynəlxalq səviyyədə formalaşmış imicinə ciddi ziyan vurmuşdu. O, Avropa Şurasına üzv olan dövlətlərin ictimaiyyətlərinin düzgün məlumat almaq hüquqlarını kobud şəkildə pozmuşdu.

Burada əsas məsələ isə Ştrasserin belə məlumatları yaymasında məqsədyönlü, qərəzli mövqedən çıxış edib-etməməsi və ya onun xüsusi məruzəçi kimi ölkədə gedən proseslərdən xəbərsiz olub-olmamasından ibarətdir. Belə ki, məruzəçi məqsədyönlü, qərəzli mövqedən çıxış edib yalan və səhv məlumat yaymaqda israrlıdırsa, onda o, bu fəaliyyətinə görə məsuliyyət daşıyır. Digər tərəfdən, məruzəçi ölkədə gedən proseslərdən xəbəri olmaya-olmaya səhv və yalan məlumat yayırsa, demək, o, məruzəçi kimi həvalə edilmiş mandata ciddi yanaşmayıb və bu mandatın öhdəsindən gələ bilməyib.

Memorandumda Ştrasserin öz mülahizələrində nə dərəcədə “obyektiv” və “qərəzsiz” mövqedən çıxış etməsini nümayiş etdirən ciddi bir məqam diqqəti xüsusilə cəlb edir. Belə ki, məruzəçi 2-ci bənddə göstərir ki, Azərbaycanda siyasi məhbus məsələsinin tarixi ölkənin Ermənistanla birlikdə Avropa Şurasına qəbul edilməsinə dair danışıqlar vaxtına təsadüf edir və təşkilata qəbul 25 yanvar 2001-ci ildə qüvvəyə minib. Ştrasser daha sonra “fikrini bildirməyən dövlətlərin Azərbaycan və Ermənistanın təşkilata qəbul edilməsinə müqavimətini dəf etmək üçün kompromis həll üsulu tapıldı”ğını vurğulayır. O, həmin ifadədə “Ermənistanın” sözündən sonra qeyd işarəsi qoyaraq, həmin səhifənin sonunda yazır ki, “Ermənistan da bura aid idi; lakin kiçik sayda məhkəmə işləri dərhal həll edilmişdi; bu səbəbdən, məqsədəuyğun olaraq, mən bu andan yalnız Azərbaycandakı siyasi məhbuslara istinad edəcəyəm”. Çox maraqlıdır, deyilmi?! Görünür ki, Ştrasser ya Ermənistanda mövcud olan real vəziyyətdən tam xəbərsiz idi, ya da bilərəkdən AŞPA üzvlərinə və Avropa ictimaiyyətinə reallığı əks etdirməyən səhv məlumatlar verirdi.

Əslində Ermənistanda mövcud olan real vəziyyət əsla belə deyildi. Ermənistanda vəziyyət Ştrasserin fikrinin tam əksindən xəbər verirdi. Belə ki, Ermənistanın tanınmış hüquq müdafiəçisi Mikael Danielyan hələ 2001-d ilin mart ayında öz müsahibəsində bildirmişdi ki, İnsan Hüquqlarına dair Ümumdünya Bəyannaməsində göstərilmiş 30 maddənin hamısı üzrə Ermənistanda insan hüquqları pozulur, məhkəmə sistemi respublikada yuxarıdan aşağıya qədər korrupsiyalaşıb, əslində hakimlər müstəqil deyillər, onlar yalnız qanundan asılı deyillər, bütün cinayət proseslərinin gedişi zamanı zalda avtomatla silahlanmış mühafizəçilər dayanır, polisin özbaşınalığı baş alıb gedir, ilkin saxlama kameralarında saxlanılanların sonrakı taleyi həll olunur, məhz orada qərar qəbul edilir, demək olar ki, bütün həbs edilənlər psixoloji və fiziki təsirə məruz qalırlar (“Exo” qəzeti, №24,1 mart 2001-ci il). Ola bilsin ki, Ştrasserin Ermənistanda Köçəryanın prezidentliyi dövründə mövcud olan bu acınacaqlı vəziyyətdən xəbəri yox idi. Zənnimcə, Ştrasser 2008-ci ildə Ermənistanda keçirilmiş prezident seçkilərindən sonra seçkilərin nəticələrinin saxtalaşdırıldığını iddia edən dinc nümayişçilərə qarşı silah işlədilməsindən, rəsmi məlumatlara görə, 10-a qədər insanın həlak olmasından, yalnız dinc etiraz mitinqlərində iştirak etdiklərinə və ya müxalifət partiyalarının üzvləri olduqlarına görə yüzlərlə Ermənistan vətəndaşının həbs edilib, məhkəmələr tərəfindən müxtəlif müddətlərə mühakimə edilmələrindən xəbərsiz ola bilməzdi.

Ştrasserin memorandumunda “siyasi məhbus” anlayışı ilə bağlı Avropa Şurasının müstəqil ekspertlərinin məruzəsindəki mülahizələr olduğu kimi təkrarlanır və heç bir yeni prinsipial yaxınlaşma nümayiş etdirilmir. O vurğulayır ki, cavabdeh ölkə sözügedən şəxsin Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının tələblərinə tam uyğun saxlanıldığını müəyyən etməyənə qədər həmin şəxs siyasi məhbus hesab ediləcək. Ştrasser yuxarıdakı qaydanın Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi tərəfindən müəyyən edildiyini iddia edir və bildirir ki, sübutetmə məsuliyyəti ərazisində siyasi məhbusun mövcudluğu iddia edilən dövlətin üzərinə qoyulmalıdır.

Bu məsələ ilə bağlı qeyd edilməlidir ki, sübut etmək vəzifəsi cavabdehin deyil, iddiaçının üzərinə düşür və bu, hüququn təməl prinsiplərindən biridir. Ştrasserin “Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin aydınlaşdırdığı kimi, Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının tələblərinə tam uyğun olaraq saxlanıldığını müəyyən etməyənə … qədər, həmin şəxs siyasi məhbus kimi nəzərdə tutulacaqdır” fikirləri ilə bağlı nəyi qeyd etmək olar? Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin heç bir qərarında Konvensiyanın müddəalarının pozulması ilə müşayiət olunmaqla həbs edilmiş şəxsin siyasi məhbus kimi nəzərdə tutulması barədə müddəa yoxdur və bu Məhkəmə, ümumiyyətlə, bu anlayışdan istifadə etmir.

Ümumiyyətlə, Ştrasser həmin memorandumu hazırlayarkən heç bir yeni ideyalar və prinsiplər təklif etməmişdi. Qeyri-obyektivlik və qərəzli mövqe nümayiş etdirmişdi. Avropa Şurasının üzvü olan 47 dövlət sırasında Azərbaycana qarşı olan ayrı-seçkiliyə hüquqi don geyindirməyə çalışmış və “hüququn aliliyi” prinsipinə zidd təkliflə çıxış etmişdi.

AŞPA müstəqil ekspertlər qrupunun məruzəsində müəyyən edilmiş meyarlara əsaslanaraq, 24 yanvar 2002-ci ildə “Azərbaycanda siyasi məhbuslar” adlı 1272 saylı Qətnamə qəbul etdi. Qətnamədə Azərbaycan Avropa Şurasına üzv qəbul edilərkən iddia edilən siyasi məhbuslar siyahısına daxil edilmiş bir sıra fərdi məhkəmə işləri (İsgəndər Həmidov, Əlikram Hümbətov, Rəhim Qaziyev və digərləri) hər hansı meyar və ya tərif olmadan müzakirə edilmişdi. Qətnamədə “siyasi məhbus” anlayışı ilə bağlı heç bir meyar öz əksini tapmamışdı. Müstəqil ekspertlər qrupunun hazırladığı məruzə Ermənistan və Azərbaycanda siyasi məhbusların mövcudluğunu müəyyən etmək üçün meyarları özündə əks etdirsə də, AŞPA-nın qəbul etdiyi 1272(2002) saylı Qətnamə yalnız Azərbaycana aid idi. Ermənistanda siyasi məhbuslarla bağlı nə əvvəl, nə də sonradan heç bir Qətnamə qəbul edilmədi.

Assambleyanın 2003-cü il iyun sessiyasında AŞPA-nın Hüquq Məsələləri və İnsan Hüquqları Komitəsinin üzvü, belçikalı deputat Corc Klerfayt Azərbaycanda siyasi məhbuslar məsələsi barədə məruzə ilə çıxış etdi. Corc Klerfayt məruzədə Azərbaycana qarşı qərəzli mövqe nümayiş etdirdi, Avropa Şurasına üzv qəbul edildiyi vaxt “siyasi məhbus” problemi ilə bağlı götürdüyü öhdəlikləri yerinə yetirmədiyini bildirdi və müxtəlif cinayətlərə görə məhkum olunmuş şəxsləri “siyasi məhbus” kimi qələmə verdi.

Qeyd edim ki, Azərbaycanın Avropa Şurasına tamhüquqlu üzv qəbul olması ilə bağlı 16 yanvar 2001-ci ildə amnistiya akü qəbul edilmişdi. Amnistiya aktının tətbiqi nəticəsində cəzaçəkmə yerlərindən təqribən 2300 şəxsin azadlığa buraxılmasını, 800 şəxsin cəzasının yarıya endirilməsini, 4400 şəxsin azadlıqdan məhrumetmə ilə bağlı olmayan cəzalardan azad edilməsini, istintaq orqanları və məhkəmələr tərəfindən 1300 şəxs barəsində cinayət təqibinə xitam verilməsini çoxları xatırlayır. Bundan əlavə, Azərbaycan Prezidenti 17 iyun 2003-cü il tarixli əfv fərmanı imzalamışdı. Bu fərmanla 106 məhbus azad olunmuşdu və hüquq-müdafiə təşkilatları tərəfindən “siyasi məhbus” kimi tanınan məhkumların böyük əksəriyyəti azad olunanlar sırasında idi. Ümumiyyətlə, Azərbaycan Avropa Şurasına daxil olduqdan sonra bəzi qeyri-hökumət təşkilatlarının siyasi məhbus hesab etdiyi 716 məhbusdan 527 nəfəri azadlığa buraxılmışdı. Lakin Klerfaytın hazırladığı məruzədə bu faktlar öz əksini tapmamışdı.

Azərbaycan nümayəndə heyəti gündəliyə salınmış “siyasi məhbus” haqqında məruzənin ziddiyyətli olduğunu və seçkiqabağı vəziyyətə təsir etmək məqsədi güddüyünü bildirdi. Müzakirələr zamanı çıxış edən deputatların əksəriyyəti Klerfaytın məruzəsinin qərəzli və səthi xarakter daşıdığını, müstəqil ekspertlərin meyarlarına uyğun gəlmədiyini, ekspertlər qrupunun rəyi ilə məruzəçinin mövqeyinin ziddiyyət təşkil etdiyini vurğuladılar. Nəhayət, AŞPA Azərbaycanda “siyasi məhbus” məsələsi ilə bağlı məruzəni ziddiyyətli sayaraq, yenidən işlənilməsi üçün komitəyə qaytarılması barədə qərar qəbul etdi.

AŞPA 2004-cü ildə Azərbaycanda siyasi məhbuslarla bağlı ikinci qətnamə qəbul etdi. Bəzi QHT-lərin Azərbaycan AŞ-na bərabərhüquqlu üzv qəbul edilməsi ərəfəsində təqdim etdikləri siyasi məhbus olmaları iddia edilən şəxslərin siyahısı 1 yanvar 2001-ci ilədək olan məhkəmə işlərini əhatə edirdi. Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası 15 aprel 2002-ci ildə Azərbaycanda qüvvəyə mindi və bu vaxtdan ölkə əhalisi Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə müraciət etmək hüququ əldə etdi. QHT-lər 1 yanvar 2001-ci ildən 15 aprel 2002-ci ilədək siyasi məhbus olmaları iddia edilən bəzi məhbuslardan ibarət siyahı təqdim etmişdilər. Bu məhbusların adları Azərbaycanın Avropa Şurasına bərabərhüquqlu üzv qəbul edilməsi ərəfəsində tərtib edilmiş siyahıya daxil edilməmişdi. Odur ki, həmin məhbusların hansı meyarlar əsasında siyasi məhbus olub-olmamalarının müəyyən edilməsi açıq qalırdı. Bu boşluğu aradan qaldırmaq üçün AŞPA-nın 1359 (2004) saylı Qətnaməsində müstəqil ekspertlərin hazırlamış olduğu meyarların 1 yanvar 2001-ci ildən 15 aprel 2002-ci il tarixinədək mühakimə edilmiş məhbuslara şamil edilməsi üçün qüvvədə olması təsdiqləndi. Qeyd edim ki, 1359 (2004) saylı Qətnamədə, 1272 (2002) saylı Qətnamədə olduğu kimi, heç bir meyar təqdim edilməmişdi.

Azərbaycanda siyasi məhbus məsələsinin AŞPA-da növbəti müzakirəsi 2005-ci ilin iyun ayında keçirildi. Azərbaycanda siyasi məhbus məsələləri üzrə məruzəçi Malkolm Bryusun məruzəsinin ətraflı müzakirəsindən sonra bu məsələ bir qədər səngidi. Malkolm Bryus Azərbaycanda siyasi məhbus probleminin mövcud olmadığı qənaətinə gəlib, məruzəçi postundan istefa verdi. Bununla da süni surətdə yaradılmış bu mövzu ilə əlaqədar Azərbaycan üzrə yeni məruzəçi təyin olunmasına ehtiyac qalmadı.

Azərbaycan hakimiyyəti isə siyasi məhbus problemi üzrə məruzəçi postunun ləğv edilməsinə baxmayaraq, bu məsələnin hüquqi vasitələrlə həll edilməsinə və tam bağlanmasına nail olmağa çalışırdı və bu məqsədlə 11 iyun 2005-ci ildə İşçi Qrupunun yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış etdi. Qrupda hakimiyyət nümayəndələri və hüquq müdafiəçiləri təmsil edilirdilər. Həmin İşçi Qrupu fəaliyyətini sonradan İnsan Hüquqları üzrə İşçi Qrupu kimi davam etdirdi.

Azərbaycanda 2003-cü ilin sonlarından 2011-ci ilin fevral ayınadək 1 amnistiya aktı qəbul edilmişdi və 16 əfv fərmanı imzalanmışdı. Bu qərarlar 10 minə qədər məhbusa şamil edilmişdi. Bu müddət ərzində siyasi məhbus olmaları iddia edilən bir çox məhbusun işinə məhkəmələrdə yenidən baxılmışdı və onlar azadlığa buraxılmışdılar. Ümumiyyətlə, qeyd edilən hüquqi vasitələrdən istifadə etməklə siyasi məhbus olmaları iddia edilən çoxsaylı məhbuslar azadlığa buraxıldılar. Bununla yanaşı, bu və ya digər cinayət işlərinə baxarkən hakimlər tərəfindən törədilmiş hüquq pozuntularının, o cümlədən yeni “siyasi məhbus” kimi qiymətləndirilə biləcək məhbusların meydana gəlməsinin qarşısını almaq məqsədilə Məhkəmə-Hüquq Şurasında mütəmadi olaraq hakimlərin fəaliyyəti haqqında müzakirələr aparılırdı. Şuranın tövsiyələri əsasında 2011-ci ilədək 100-dən çox hakim müxtəlif cəzalara məruz qalmışdı, 30-dan çox hakimin fəaliyyətini davam etdirməsi tövsiyə edilməmişdi, 10-dan artıq hakimin fəaliyyəti isə vaxtından əvvəl dayandırılmışdı.

Bundan əlavə, Azərbaycanda dünyanın 30 ölkəsindən 70-ə qədər ekspertin, o cümlədən AŞPA, ATƏT PA, Avropa Parla­mentinin və BMT-nin müxtlif strukturlarının nümayəndələrinin iştirakı ilə beynəlxalq konfranslar keçirilmişdi: 2005-ci ildə “siyasi məhbus” problemi və 2008-ci ildə isə “Azərbaycanda siyasi hüquqların müdafiəsi – yeni meyarlar” mövzusunda. Bu beynəlxalq konfransların qətnamə və bəyanatlarında “siyasi məhbus” anlayışının beynəlxalq-hüquqi təbiətinin təyin olunmaması, heç bir beynəlxalq sənəddə, o cümlədən Avropa Şurasının ümumtanınmış rəsmi sənədlərində öz əksini tapmaması, habelə Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin praktikasında bu anlayışdan istifadə edilməməsi vurğulanmışdı. Çoxsaylı beynəlxalq ekspertlərin iştirakı ilə hazırlanmış həmin qətnamə və bəyanatların AŞPA-ya təqdim edilməsinə baxmayaraq, bu sənədlərə Avropa Şurası heç bir reaksiya verməmişdi.

Lakin mütəmadi olaraq ölkədə prezident və parlament seçkiləri, AŞPA-nın növbəti sessiyaları ərəfəsində qondarma “siyasi məhbus” problemi süni şəkildə müzakirə mövzusuna çevrilirdi və həm ölkə daxilində, həm də onun hüdudlarından kənarda bəzi dairələr tərəfindən genişmiqyaslı və qərəzli kampaniya formasında Azərbaycana qarşı siyasi təsir vasitəsi kimi istifadə edilirdi. Bu qeyri-obyektiv xarakterli kampaniyaların qarşısını almaq və problemin əsl mahiyyətini ictimaiyyətə çatdırmaq məqsədilə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən bir çox QHT, o cümlədən öz sıralarında 70-dən çox QHT-ni birləşdirən “Siyasi məhbus problemləri üzrə Şura” təcrübəli ekspertlər qrupu formalaşdırmışdı. Ekspertlər qrupu Avropa Şurası tərəfindən “siyasi məhbus” kimi tanınmış 100-dən artıq məhbusun cinayət işlərini araşdırmışdı. Və bu şəxslərin “siyasi məhbus” kimi tanınmalarının heç bir hüquqi əsasının olmaması barədə birmənalı nəticəyə gəlmişdi. Hətta “siyasi məhbus” kimi tanınanlar arasında uşaq oğurluğu və terrorçuluq, dövlət çevrilişi cəhdləri və digər zorakı cinayətkar əməllər törətmiş insanların olduğunu aşkar etmişdi. Həmin QHT-lərin rəhbərləri aşkarladıqları faktlarla bağlı AŞ rəhbərliyini məlumatlandırmış, Avropa Şurası deputatları ilə ikitərəfli və çoxtərəfli görüşlər zamanı bu faktları onların diqqətinə çatdırmışdılar.

Bununla bərabər, həmin təşkilatlar ardıcıl olaraq bəyanatlarla AŞ rəhbərliyi və deputatlarına müraciət edirdilər. Bu bəyanatlarda vurğulanırdı ki, hər hansı bir siyasi partiya və hərəkat üzvü olmasından və ya yüksək səviyyəli dövlət məmuru olmasından asılı olmayaraq, hər kəs törətdiyi cinayətlərə görə qanun qarşısında cavab verməlidir və bu məsələyə siyasi don geyindirmək demokratik, hüquqi dövlətin və vətəndaş cəmiyyətin formalaşmasının başlıca amili olan hüququn aliliyi prinsipinə ziddir. Törədilmiş bir neçə cinayət əməllərinin təhqiqatı və ya məhkəmə prosesləri zamanı müstəntiq və ya hakimlər tərəfindən buraxılmış səhvlər həmin cinayətkarların “siyasi məhbus” kimi tanınmasına əsas vermir. Bu məsələlər siyasi deyil, hüquqi müstəvidə həllini tapmalıdır. Əgər kimsə milli məhkəmə-hüquq sistemində qəbul edilmiş qərarlardan razı deyilsə, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə müraciət edə bilər. Bu bəyanatlarda daha nələr vurğulanmışdı? Heç bir ümumqəbul edilmiş hüquqi meyar və beynəlxalq-hüquqi sənəd olmadan ayrı-seçkiliyə yol verərək, 47 üzv dövlətdən yalnız Azərbaycana qarşı siyasi məhbus probleminin olmasını iddia etmək və Azərbaycanda siyasi məhbus problemi üzrə xüsusi məruzəçinin təyin edilməsi beynəlxalq hüquq normaları ilə ziddiyyət təşkil edir və bundan əlavə, nə ümumavropa dəyərlərinə, nə də Avropa Şurasının prinsiplərinə uyğun deyil, bu, beynəlxalq qurumun öz nüfuzuna böyük zərbədir.

Azərbaycan Avropa Şurası çərçivəsində siyasi məhbus probleminin obyektiv və qərəzsiz şəkildə öz həllini tapması məsələsində də ənənələrinə sadiq qalıb. Azərbaycan nümayəndə heyəti və Azərbaycan hökuməti Avropa Şurası­na üzv olduğu müddət ərzində ardıcıl olaraq siyasi məhbus meyarlarını özündə əks etdirən hüquqi sənədin olmadığını bildirib. Azərbaycan tərəfi AŞ-dan tələb edir ki, nə qədər hüquqi sənəd yoxdur, meyarlar müəyyənləşməyib, bu məsələnin aydınlaşdırılması, araşdırılması qeyri-mümkündür. Avropa Şurası isə həmişə bu sahədə Azərbaycana qarşı ikili standartlı və qeyri-obyektiv mövqedə olub, quruma üzv olan 47 ölkədən yalnız Azərbaycana məruzəçi təyin edir, onu bu işdə günahlandırır və tələblərinə məhəl qoymurdu.

XX yüzilin sonunda dünyada qlobal proseslər baş verdi. Bu proseslər ikiqütblü ideoloji və hərbi-siyasi qarşıdurma ilə xarakterizə edilən “soyuq müharibə”nin başa çatması, SSRİ-nin süqutu, sosialist düşərgəsinin dağılması və Varşava Müqaviləsi Təşkilatının ləğv edilməsi ilə nəticələndi. Bu isə, öz növbəsində, beynəlxalq aləmdə siyasi mühitin köklü şəkildə transformasiyasına və yeni geosiyasi vəziyyətin yaranmasına səbəb oldu.

Baş verən proseslər nəticəsində yeni suveren dövlətlər meydana gəldi. Yeni suveren dövlətlərin dünya birliyinə inteqrasiyası və beynəlxalq münasibətlər sisteminə qatılması, onların öz milli maraqlarına uyğun xarici siyasət fəaliyyətinə başlaması dünyada yeni dövlətlərarası münasibətlər nizamının formalaşması ilə müşayiət olundu. Yeni dünya nizamı, bir tərəfdən, qlobal qarşıdurmanın aradan qalxması və beynəlxalq səviyyədə siyasi gərginliyin azalması, digər tərəfdən isə siyasi, iqtisadi və hərbi baxımdan strateji əhəmiyyət kəsb edən, o cümlədən maraqların toqquşduğu məkanlara çevrilən bir sıra regional mərkəzlərin meydana çıxması ilə səciyyələnirdi.

Mühüm coğrafi-strateji məkanda yerləşən Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti 18 oktyabr 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyinə dair Konstitusiya Aktı qəbul etdi. Müstəqilliyini bərpa etmiş Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatına əsaslanan sivil, demokratik, hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu, dünya dövlətləri ilə qarşılıqlı hörmət və fayda əsasında əməkdaşlıq, sivil dünyaya, inkişaf etmiş beynəlxalq birliklərə inteqrasiya Azərbaycanın daxili və xarici siyasətinin prioritet istiqamətiəri elan edildi.

Azərbaycanın qısa müddət ərzində dünya dövlətləri tərəfindən ardıcıl şəkildə tanınması və diplomatik münasibətlərin yaradılması onun dünya birliyinə sistemli surətdə inteqrasiyasına geniş zəmin yaratmış oldu. Belə ki, ikitərəfli və çoxtərəfli siyasi münasibətlərin qurulması iqtisadi və mədəni əlaqələrin inkişafına yol açır, qarşılıqlı faydalı iqtisadi əməkdaşlıq isə, öz növbəsində, siyasi münasibətlərin dərinləşməsi, qarşılıqlı etimadın güclənməsi yolunda mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Dövlət müstəqilliyini bərpa etmiş Azərbaycan dünya dövlətləri ilə yanaşı universal və regional beynəlxalq təşkilatlarla əlaqələr qurmağa başladı. Azərbaycan qarşıya çıxan bir sıra mühüm problemlərin, ilk növbədə, dövlət müstəqilliyinin qorunub saxlanması və möhkəmləndirilməsi, ölkənin Dağlıq Qarabağ regionu və digər ərazilərinin Ermənistanın işğalından sülh yolu ilə azad olunması, bazar iqtisadiyyata istiqamətində islahatların həyata keçirilməsi və dünya inteqrasiya prosesinə sıx cəlb olunması məqsədilə beynəlxalq təşkilatların rolundan yararlanmağı vacib hesab edirdi. Azərbaycan 1991-ci ilin sonunda İslam Əməkdaşlıq Təşkilatına (2010-cu ilin ortalarına qədər İslam Konfransı Təşkilatı adlanırdı), 1992-ci ilin əvvəllərində isə ATƏT və BMT-yə üzv oldu, Avropa İttifaqı, NATO və başqa təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq əlaqələri qurdu, 2001-ci ildə isə Avropa Şurasına üzv qəbuİ edildi.

Dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Azərbaycanda eyni zamanda vətəndaş cəmiyyəti institutlarının inkişafı dövrü başladı. Üçüncü sektor təmsilçiləri öz inkişafında obyektiv və subyektiv xarakterli müxtəlif çətinliklərlə üzləşmələrinə baxmayaraq, cəmiyyətdə özlərini təsdiqləyə bildi. Bir müddət sonra vətəndaş cəmiyyəti institutları dövlətin həyata keçirdiyi siyasətə, atdığı addımlara ən müxtəlif formalarda dəstək vermək potensialma malik oldular.

Yenicə dövlət müstəqilliyini əldə etmiş Azərbaycanın əhalisinin böyük əksəriyyəti, digər postsovet respublikalarında olduğu kimi, SSRİ dönəmində anadan olmuş və formalaşmış insanlardan ibarət idi. Onlar Sovet totalitar idarəetmə sistemindən xəbərdar idilər. Postsovet əhalisində Qərb demokratiyasına böyük inam və ümid var idi. Azərbaycan xalqı bu sırada öndə gedirdi.

Azərbaycan xalqında Qərb demokratiyasına, Avropa­nın demokratik institutlarına inteqrasiyaya və Avropa təsisatlarının obyektivliyinə böyük ümid var idi. Biz demokratik hüquqi dövlət, vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunda Avropa təşkilatlarının qarşılıqlı əməkdaşlıq çərçivəsində Azərbaycana tərəfdaş olacağına sadəlövhcəsinə inanırdıq. Cəmiyyətdə bu inam bir çox hallarda eyforik xarakter daşıyırdı və sentimental hisslərlə müşahidə edilirdi. Ümumiliklə, Azərbaycan cəmiyyətində Avropa demokratiyasına inam hədsiz dərəcədə idi.

Lakin XXI əsrin ilk iki onilliyi bu eyforiyaya son qoydu. Azərbaycan Avropa qurumlarında ikili standartlara, məqsədyönlü əsassız təzyiqlərə, ayrı-seçkiliyə məruz qaldı. Bir vaxt hədsiz dərəcədə ümid bəslədiyimiz Avropa qurumlarında, sözün əsl mənasında, Azərbaycana qarşı çirkli “demokratiya” oyunu aparılırdı.

Mən bu hadisələrin iştirakçılarından biri olmuşam və bu hadisələrin bəzilərində aktiv iştirak etdiyimə görə mənə qarşı əsassız ittihamlar irəli sürülüb. Bir sıra hallarda baş verənlər məni sevindirib, bəzən məyus edib, bir sıra hallarda isə ədalətsizlikdən dəhşətə gəlmişəm. Zənnimcə, geniş ictimaiyyət bu hadisələrin əsl mahiyyətini bilməlidir. Odur ki, baş verənləri sistemləşdirərək, oxucuların diqqətinə çatdırmağa çalışmışam və bunu zəruri hesab edirəm.