روز ٢٣ فوریه سال ١٩١٨ مرجع عالی دولتی قفقاز جنوبی موسوم به مجمع ماورای قفقاز تأسیس میشود. ولی بزودی اختلافات شدید پیرامون مهمترین مسائل داخلی و سیاست خارجی بین اعضای فراکسیونهای آذربایجانی، گرجی و ارمنی جزو آن مجمع بروز میکند. اعلام ماورای قفقاز بعنوان جمهوری فدارتیف مستقل در تاریخ ٢٢ آوریل سال ١٩٢۰ نیز قادر به رفع این اختلافات نبوده است. در تاریخ ٢٧ آوریل سال ١٩٢۰ مجمع ماورای قفقاز طی بیانیه ای انحلال این نهاد را و همانروز نیز گرجی ها استقلال گرجستان را اعلام میدارند. روز ٢٧ آوریل سال ١٩٢۰ فراکسیون مسلمان جزو آن مجمع، اقدام به تأسیس شورای ملی آذربایجان میکند.

دولت ساجیان

تضعیف قدرت سیاسی خلافت عرب در اواخر قرن نهم موجبات پیدایش دولت های مستقل و نیمه مستقلی در سرزمینهای تاریخی آذربایجان را فراهم آورد. در آن دوره دولت جدید سلاله ساجیان در جنوب این سرزمینها پا به عرصه وجود نهاد (سالهای ۹۴۱-۸۹۸). ظهور این دولت با نام محمد فرزند ابی الساج دیوداد ربطی مستقیمی دارد که یکی از سرکردگان خلیفه و از ترکان “اشروسنه” بوده است. یوسف بن ابی الساج بعنوان معروفترین نماینده سلسله ساجیان توانست برای اولین بار کلیه سرزمینهای آذربایجان را در قالب دولت مستقلی قرار دهد. اراضی وسیع منتهی به آنی و دیونی در غرب، دریای خزر در شرق و زنجان در جنوب و دربند در شمال جزو قلمروی دولت ساجیان بوده است. مرزبان ابن محمد از نسل سالایان و فرزند حاکم دیلم در سال ۹۴۱ به حاکمیت ساجیان در آذربایجان پایان داد. مرکز دولت ساجیان شهرهای مراغه و اردبیل بوده است.

“دولتهای تاریخی آذربایجان”، باکو، سال ۲۰۱۲، ص ۸۰

 احتمال میرود دوره تشکل دولت آلبانیای قفقاز به هزاره های چهارم و سوم پیش از میلاد برمیگردد. این دولت از شمال به رشته کوههای قفقاز، از شرق به دریای خزر، از غرب به ایبریا، از جنوب غرب به ارمنستان و از جنوب به آتروپاتن محدود شده است. بدین ترتیب سرزمینهای جمهوری آذربایجان معاصر، بخش اعظم اراضی جمهوری ارمنستان کنونی، قسمتهای جنوبی جمهوری داغستان (در فدراسیون روسیه) و جلگه های اطراف رودخانه های آلازان و ایوری در گرجستان جزو قلمروی آلبانیای باستان بوده است. به نوشته منابع قدیم آلبانی و غیره، ۲۶ طایفه در آلبانیا اسکان یافته اند. طایفه آلبانی یکی از بزرگترین طوایف در آذربایجان شمالی بوده است. صرفا بدین خاطر نیز کل کشور به نام “آلبانیا” نامیده شده بود. در دوره های باستان آلبانیا در مقابل اشغالگران بیگانه سرسختانه مقاومت کرده و قادر به حفظ استقلال خود بوده است.

بنا بر تأیید منابع باستانی شرق، پادشاهی اسکیف که در سالهای ٧۰ قرن هفتم پیش از میلاد بوجود آمده، طول دهها سال عامل مهمی در زندگی سیاسی-نظامی غرب آسیا بوده است. کشور ایشکوز (اسکیف) شامل ولایتهایی میشد که در حد فاصل قسمتهای میانی رودخانه ارس و سرزمین ماننا در اطراف دریاچه ارومیه قرار داشتند. سالهای ٩۰قرن ششم پیش از میلاد دولت اسکیف یک نیروی خیلی قدرتمندی محسوب میشد. پادشاهی اسکیف سرحدات نسبتا ثابتی در اراضی آذربایجان داشته است

برای نخستین بار در سالنامه آشور مربوط به سال ۸۴۳پیش از میلاد نامی از ماننا برده میشود. در شرایط جنگ های دایم بین دولتهای آشور
و اورارتو برسر تصرف اراضی واقع در حومه ارومیه، دولت ماننا تلاش کرده تا استقلال خود را حفط نماید. دوره سلطنت ایرانزو سالهای شکوفائی پادشاهی ماننا بوده است.

تصویب مصوبه قانون اساسی در مورد استقلال دولت آذربایجان در تاریخ ١٨ اکتبر سال ١٩٩٣ شروع مرحله جدیدی در تاریخ قرن بیستم آذربایجان را رقم زد. در این زمان بود که ارمنستان در سایه حمایتهای محافل نظامی- سیاسی اتحاد شوروی و در دوره های بعد نیز با حمایتهای روسیه دست به حمله نظامی علیه آذربایجان میزده است.