Azərbaycanda 2013-cü il prezident seçkilərindən sonra aparıcı güc mərkəzlərində və beynəlxalq təşkilatlarda anti-Azərbaycan isterikası hədsiz dərəcədə gücləndi. Həmin qüvvələr seçkilərdən öz məkrli məqsədləri üçün istifadə edərək Azərbaycanı beynəlxalq aləmdən təcrid etməyə ciddi səylər göstərməyə başladılar.

Belə səylərdən biri 2015-ci ilin ortalarında Avropa Parlamentində özünü açıq şəkildə göstərdi. Avropa Parlamen­tinin Demokratiyaya Dəstək və Seçki Koordinasiya Qrupunun 11 iyun 2015-ci il tarixli iclasında ilin ikinci yarısında keçiriləcək seçkilər nəzərdən keçirildi və bu seçkilərə göndəriləcək seçki müşahidə missiyaları haqqında ətraflı müzakirələr aparıldı.

Demokratiyaya Dəstək və Seçki Koordinasiya Qrupunun həmsədrləri almaniyalı deputat Elmar Brok (EPP) və britani­yalı deputat Linda MakAvan (Sosialistlər) iclasda çıxış etdilər və qəti şəkildə 2015-ci ildə Azərbaycanda keçiriləcək parlament seçkilərinə müşahidə missiyasının göndərilməsinə qarşı çıxdılar. Onlar bunun səbəbini Azərbaycanda 2013-cü il prezident seçkilərini Avropa Parlamentindən rəsmi və qeyri-rəsmi nümayəndə heyətlərinin müşahidə etməsi və qeyri-rəsmi nümayəndə heyətinin nizam-intizam komissiyasına çağırılması ilə izah edirdilər. Brok və MakAvan Azərbaycan və digər ölkələrdə (məsələn Qazaxıstan) bəzən hətta rəsmi nümayəndə heyətinin olmasına baxmayaraq, qeyri-rəsmi nümayəndə heyətinin olmasından və əksər hallarda qeyri-rəsmi nümayəndə heyətinin mövqeyinin Avropa Parlamenti mövqeyindən fərqləndiyini bildirmişdilər.

İclasda rəsmi seçki müşahidə missiyasının formalaşmasından imtina edilməsi ilə yanaşı, parlamentin bütün üzvləri üçün rəsmi nümayəndə heyətinin olmayacağı və deputatların seçkilərə qeyri-rəsmi müşahidəçi kimi gəlməsinin də qadağan ediləcəyi barədə məktubun hazırlanmasına göstəriş verildi.

Həmsədrlər Elmar Brok və Linda MakAvan 30 iyun 2015-ci ildə Avropa Parlamentinin prezidenti Martin Şultsa məktub ünvanlayaraq Demokratiyaya Dəstək və Seçki Koordinasiyası Qrupunun 11 iyun 2015-ci il tarixli iclasında Avropa Parlamenti seçki müşahidəsi nümayəndə heyətləri üçün 2015-ci ilin ikinci yarısında mümkün prioritet ölkələrin nəzərdən keçirildiyini bildirirdilər.

Məktubda vurğulanırdı ki, “1 noyabr 2015-ci ildə prezident seçkilərinin keçirilməsi planlaşdırılan Azərbaycan Qrup tərəfindən AP-nin seçki müşahidəsi üçün nümayəndə heyəti göndərə biləcəyi ölkə qismində seçilməyib. Çünki nümayəndə heyətinin göndərilməsi üçün şərtlərə cavab verilməyib. Qrup üzvləri razılaşıb ki, Azərbaycanda azad və ədalətli seçkilərin keçirilməsi üçün şərait yoxdur və ölkədə ifadə, toplaşma və birləşmə azadlıqlarına qoyulan məhdudiyyətlər namizədlərə bərabər şərtlər yaratmağı və həqiqi rəqabətli səsvermə təşkil etməyi qeyri-mümkün edir”.

Həmsədrlər göstərdikləri səbəbləri əsas gətirərək, daha sonra yazırdılar ki, “… AP Azərbaycan hakimiyyətindən 1 noyabr 2015-ci il prezident seçkilərinin müşahidəsinə dair dəvətnamə alarsa, Qrup bu dəvəti rədd etməyi tövsiyə edir”.

Məktubun müəllifləri bu qərarın arxasında duran səbəblərin ictimaiyyətə açıqlanmalı olduğunu bildirir və AP üzvlərinin seçkiləri öz adından müşahidə etmək qərarının nəinki qurumun rəsmi mövqeyinə xələl gətirə biləcəyini, eyni zamanda keçmişdə baş verdiyi kimi, bu tipli iştirak elan edilməzsə, Davranış Kodeksinin pozulması ilə nəticələnəcəyini vurğulayırdılar.

Demokratiyaya Dəstək və Seçki Koordinasiyası Qrupu həmsədrlərinin AP Prezidenti Şultza göndərdikləri məktubda Azərbaycana dair vəziyyət barədə məlumatlı olduqlarını iddia etsələr də, təkrarən “Azərbaycanda 1 noyabr 2015-ci il seçkilərini parlament seçkiləri deyil, prezident seçkiləri kimi təqdim edirdilər. Bunun təsadüfi və texniki səhv olması şübhəli görünürdü.

Təəccübləndirici və təəssüfləndirici hal idi ki, AP, AŞPA və ATƏT PA müşahidə missiyaları 2013-cü il seçkilərini müsbət qiymətləndirdiyinə, bu seçkilərin ədalətli və demokratik standartlara cavab verdiyini bildirdiklərinə baxmayaraq, Demokratiyaya Dəstək və Seçki Koordinasiyası Qrupunun həmsədrləri tam fərqli və saxta iddia ilə çıxış edirdilər.

Azərbaycan hakimiyyəti 2015-ci il parlament seçkilərini müşahidə etmək üçün ATƏT/DTİHB-yə dəvət göndərmişdi. ATƏT/DTİHB-nin Ehtiyacların Qiymətləndirilməsi Missiyası (EQM) ölkəyə səfər edib hesabat hazırlamışdı. EQM hesabatda 30 nəfər uzunmüddətli, 350 nəfər isə qısamüddətli olmaqla seçkiləri müşahidə edəcək müşahidəçilərin sayı ilə bağlı təklif irəli sürmüşdü. Lakin Azərbaycan hakimiyyəti danışıqlar zamanı bildirdi ki, DTİHB seçki müşahidə missiyaları aşağıdakı tərkibdə dəyişib:

• -2005-ci il parlament seçkilərində 30 uzunmüddətli, 500 qısamüddətli müşahidəçi;
• -2008-ci il prezident seçkilərində 28 uzunmüddətli, 450 qısamüddətli müşahidəçi;
• -2010-cu il parlament seçkilərində 22 uzunmüddətli, 405 qısamüddətli müşahidəçi;
• -2013-cü il prezident seçkilərində isə 30 uzunmüddətli, 280 qısamüddətli müşahidəçi.

Azərbaycan hakimiyyəti əvvəlki seçkilərdə müşahidəçilərin sayının mövcud dinamikası fonunda 2015-ci il seçkilərində EQM-dən müşahidəçilərin sayı ilə bağlı təklifini əsaslandırmağı xahiş etsə də, qaneedici cavab ala bilməmişdi. Odur ki, Azərbaycan hakimiyyəti EQM-nin təklifini qəbul etməmişdi.

Çox maraqlıdır ki, Avropa Parlamenti ATƏT/DTİHB ilə Azərbaycan XİN arasında müşahidəçilərin sayı ilə bağlı qarşıdurma yaranandan dərhal sonra yeni təxribata əl atdı – 10 sentyabr 2015-ci ildə Azərbaycana qarşı qeyri-obyektiv və qərəzli təcili qətnamə qəbul etdi.

Bu heç bir hüquqi qüvvəyə malik olmayan siyasi sənədin qəbulu Avropa Parlamentində Azərbaycanın beynəlxalq aləmdən təcridinə dair bir müddət əvvəl start verilmiş kampaniyanın növbəti mərhələsi idi. Belə ki, AP tərəfindən bu kampaniyaya iyunda Azərbaycanda seçkiləri müşahidə etməkdən imtinaya dair qərarın qəbul edilməsi ilə start verilmişdi.

Diqqəti çəkən məqam ondan ibarət idi ki, AP-nin 10 sentyabr tarixli təcili qətnaməsi ATƏT/DTİHB Ehtiyacların Qiymətləndirilməsi Missiyasınm Hesabatının 31 avqust 2015-ci ildə açıqlanmasından sonra bu qurum ilə Azərbaycan XİN arasında müşahidəçilərin sayı ilə bağlı yaranmış qarşıdurmadan sonra qəbul edilmişdi.

AP-nin təcili qətnaməsinin ideoloqlarının və müəlliflərinin Azərbaycanı təcridetmə kampaniyasını genişləndirmək məqsədilə yaranmış situasiyadan yararlanacağı gözlənilən idi. Belə ki, AP öz məqsədlərinə nail olmaq üçün digər beynəlxalq qurumların, ilk növbədə, ATƏT/DTİHB-nin Azərbaycanda parlament seçkilərini müşahidə etməsində maraqlı deyildi və müxtəlif vasitələrlə bunun qarşısını almağa çalışırdı.

Qeyd edilməlidir ki, təcili qətnamələrə dair səsvermələr bir qayda olaraq, AP sessiyasının tam sonunda, çox az sayda AP deputatının qaldığı bir vaxtda keçirilirdi. Lakin təcili qətnamə layihəsi bu dəfə iclas zalında AP deputatlarının çox olduğu bir vaxtda səsverməyə çıxarıldı. AP üzvlərindən 202 nəfərin qətnamənin əleyhinə səs verməsi, 72 nəfərin bitərəf qalması və ümumiliklə, 274 nəfər AP deputatının bu qətnaməni dəstəkləməməsi Azərbaycanı dəstəkləyənlərin heç də az olmadığını göstərirdi. Lakin Azərbaycan geniş bir kampaniya ilə üzləşmişdi və 365 nəfər bu təcili qətnamənin lehinə səs verdi.

AP-də qərəzli təcili qətnamənin müəllifləri əmin idilər ki, çoxsaylı saxtalaşdırılmış məlumatlara əsaslanan sərt anti-Azərbaycan sənədinin qəbul edilməsi Azərbaycan hakimiyyəti və ictimaiyyəti tərəfindən ciddi təpkilərlə qarşılanacaq. Onlar belə qərəzli qətnamənin qəbul edilməsinə nail olmaqla Azərbaycan hakimiyyətini konkret praktiki addımlar atmağa, Avropa İttifaqının Şərq Tərəfdaşlığı proqrammda iştirakını da­yandırmağa vadar etməyə çalışırdılar.

Onların hesablamalarına görə, Azərbaycan hakimiyyəti Şərq Tərəfdaşlığı proqramında iştirakını dayandırmaq barədə qərar qəbul edəcəyi təqdirdə artıq anti-Azərbaycan kampaniyası zəncirvari xarakter alacaq: Müşahidəçilərin sayı ilə bağlı Azərbaycan XİN ilə qarşıdurmanı əsas gətirərək ATƏT/DTİHB seçkiləri müşahidə etməkdən imtina edəcək. Bu ssenariyə əsasən, ATƏT/DTİHB-nin seçkiləri müşahidə etməkdən imtina etməsindən sonra ATƏT PA və AŞPA da seçkiləri müşahidəyə dair qəbul etdikləri qərarlarını dəyişib, seçkiləri müşahidə etməkdən imtina edəcək. Beləliklə, bu ssenariyə əsasən, Avro­pa strukturlarının (AP, AŞPA, ATƏT PA və ATƏT/DTİHB) heç biri Azərbaycana seçkiləri müşahidə üçün rəsmi müşahidə missiyası göndərməyəcək və Azərbaycan təcrid edilmiş vəziyyətə düşəcək.

Doğrudan da, ölkə Kİ V-ləri 11 sentyabr 2015-ci ildə Azərbaycan XİN mətbuat xidmətinə istinad edərək bildirirdilər ki, AP-nin qərəzli qətnaməsinə görə “Azərbaycan ilə Avropa İttifaqı ara­sında Strateji tərəfdaşlığa dair saziş üzrə ilkin müzakirələrin aparılması üçün gələn həftə Azərbaycana gəlməsi nəzərdə tutulan Avropa İttifaqı Komissiyasınm nümayəndə heyətinin səfəri Azərbaycan tərəfindən təxirə salınır”. Həmin məlumatlarda vurğulanırdı ki, “ümumiyyətlə, anti-Azərbaycan və antiislam meyillərin güclü olduğu Avropa İttifaqı ilə əlaqələri yenidən nəzərdən keçirməliyik”.

Bundan əlavə, 11 sentyabrda məlum oldu ki, Azərbaycan tərəfi Ehtiyacların Qiymətləndirilməsi Missiyasının Hesabatında (EQMH) müşahidəçilərin sayı ilə bağlı (30 – uzunmüddətli, 350 – qısamüddətli müşahidəçi) tövsiyəni qəbul etməyəcəyi halda, ATƏT/DTİHB Azərbaycana rəsmi seçki müşahidə missiyası göndərməkdən imtina edəcəyini bildirib.

Bununla belə, ATƏT/DTİHB EQM əvvəlki seçkilərdə müşahidəçilərin sayının mövcud dinamikası fonunda 2015-ci il seçkilərində müşahidəçilərin sayı ilə bağlı təklifini əsaslandıra bilməməsi səbəbindən Azərbaycan hakimiyyəti bu təklifi qəbul etmədi. ATƏT/DTİHB bunu bəhanə gətirərək, 11 sentyabrda Azərbaycanda 2015-ci il parlament seçkilərini müşahidə etməkdən imtina etdi.

ATƏT PA rəhbərliyi yaranmış vəziyyətdə 2 sentyabr 1997-ci ildə Kopenhagendə imzalanmış “ATƏT Parlament Assambleyası ilə ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosu arasında Əməkdaşlıq Sazişi”ni əsas gətirib, ATƏT PA-nın da bu seçkiləri müşahidə etməyəcəyini bildirdi.

Beləliklə, anti-Azərbaycan qüvvələrin planlarına əsasən AP-nin qəbul etdiyi bu qərar 2015-ci il parlament seçkiləri ərəfəsində Azərbaycanın təcridedilmə kampaniyasının növbəti mərhələsinə start verməli idi. Avropa Parlamentinin ardınca ATƏT/DTİHB və ATƏT PA da 2015-ci ilin sentyabr ayında müxtəlif bəhanələrlə noyabrda keçiriləcək parlament seçkilərini müşahidə etməkdən imtina etdi. ATƏT/DTİHB-də seçkiləri müşahidə etməkdən imtina qərarı qəbul edilərkən, anti-Azərbaycan qüvvələr bütün beynəlxalq təşkilatların oxşar qərarlar verəcəyinə ümid edirdi.

Müəyyən qüvvələr 2013-cü il prezident seçkiləri ərəfəsində və seçkilərdən sonra Azərbaycanda sabitliyi pozmağa və Bakı üçün Ukraynada olduğu kimi “Maydan” hərəkatı formalaşdırmağa cəhdlər göstərirdi. Azərbaycanda stabilliyi pozmaq məqsədi daşıyan belə istiqamətlərdən biri ölkə vətəndaşları olan müxtəlif etnik qruplara qarşı guya ayrı-seçkiliyin olması kimi iddialar ortaya qoymaqdan ibarət idi. Bu kontekstdə AVRONEST PA-nın Büro üzvü Gerben-Yan Gerbrandinin təşkilatçılığı ilə 3 oktyabr 2013-cü ildə, səsvermədən cəmi 6 gün əvvəl, Avropa Parlamentində keçirilən “Azərbaycanda Prezident Seçkiləri: Odlar Yurdunu hansı gələcək gözləyir?” adlı tədbir xüsusilə qeyd edilməlidir. Gerben-Yan Gerbrandinin təşkil etdiyi tədbirin özəlliyi ondan ibarət idi ki, həmin tədbirə əksəriyyət etibarilə müxalifət mənsubları və milli azlıqların separatçılıq şüarları ilə çıxış edən nümayəndələri dəvət edilmişdi. Həmin tədbirdə Azərbaycanda guya milli azlıqlarla bağlı problemlərin olması barədə absurd iddialar irəli sürülmüşdü.

Ümumiliklə, Gerben-Yan Gerbrandinin təşkil etdiyi tədbirin əsas məqsədi ölkə daxilində sabitliyi pozmaq, etnik zəmində qarşıdurma və iğtişaşlar yaratmaqdan ibarət idi. Məlumdur ki, Azərbaycan çoxsaylı milli və dini qrupların dinc yaşadığı bir ölkədir, tarix boyu bu ölkədə nə etnik, nə də dini zəmində münaqişə olmayıb, Azərbaycan dünyada öz milli, etnik, dini to­lerantlığı ilə nümunə göstərilən ölkələrdəndir. Odur ki, Gerben-Yan Gerbrandinin səyləri öz hədəfinə çata bilməzdi.

Təxribat xarakterli digər addım seçkilərdən sonra Avropa Parlamentində atıldı. Belə ki, 23 oktyabr 2013-cü ildə Avropa Parlamentində Avropa Qonşuluq siyasəti üzrə Qətnamə qəbul edildi. Qətnamənin 32-ci bəndində bildirilirdi ki, Azərbaycanda 2013-cü il prezident seçkiləri ATƏT-in standartlarına cavab verməyib.

Qətnamədə Azərbaycanda 2013-cü il prezident seçkiləri ilə bağlı belə bir iddianın əks etdirilməsi anlaşılan deyildi. Belə ki, Avropa Parlamentinin müşahidə missiyası həmin seçkiləri müsbət qiymətləndirmişdi. AŞPA və Avropa Parlamentinin müşahidə missiyalarının 2013-cü il seçkilərinin nəticələrinə dair birgə bəyanatında bildirilirdi ki, “seçkilər azad, şəffaf, ədalətli və demokratiyaya doğru irəliləyişlə, ATƏT və Avropa Şurasının standartlarına uyğun keçirilmişdir”. Lakin Avropa Parlamenti bu qətnamədə öz müşahidə missiyasının seçkilərlə bağlı qiymətləndirməsinə hörmətsizlik və inamsızlıq nümayiş etdirib, digər bir qurumun nəticələrinə istinad edərək qərar qəbul etmişdi. Belə bir qərarın qəbul edilməsi beynəlxalq təşkilatların, o cümlədən Avropa Parlamentinin təcrübəsində analoqu olmayan utancverici bir hadisə idi. Bu, AP-nin müstəqil qərar qəbuletmə imkanlarını şübhə altına alan qərar idi. Bu qərar Avropa Parlamentinin kənar qüvvələrin təsiri altında Azərbaycanla bağlı gələcəkdə obyektiv siyasət yeritmə qabiliyyətində olmadığını göstərirdi.

Diqqəti çəkən əsas məqamlardan biri də ondan ibarətdir ki, 32-ci bəndin qəbul edilməsində Azərbaycandakı seçkilərdən xəbərsiz olan AP üzvləri əsas rol oynamışdı. Görünür, 2013- cü il prezident seçkilərini müşahidə missiyasının müsbət qiymətləndirmələrindən qəzəblənmiş anti-Azərbaycan qüvvələrin səyləri nəticəsində AP rəhbərliyi qətnamə layihəsinin 32-ci bəndinə həmin seçkilərin ATƏT standartlarına uyğun olmamasını və ATƏT-in tələblərinin yerinə yetirilməməsini ehtiva edən müddəanı daxil etmişdi. Avropa Parlamentinin rəhbərliyi və Parlament üzvləri 10 oktyabrda ATƏT sədri Leonid Kojaranın, AP, AŞPA və ATƏT PA-nm, eləcə də digər beynəlxalq müşahidə missiyalarının müsbət qiymətləndirmələrini unutmuşdu. Bəlkə də elə bunlardan da qəzəblənmişdi.

Ancaq Avropa Parlamenti nəzərə almalıdır ki, DTİHB ATƏT- in çoxsaylı qurumlarından yalnız biridir. Seçkiləri izləyən dörd beynəlxalq qurumdan üçünün – Avropa Parlamenti, AŞPA və ATƏT Parlament Assambleyasının müsbət qiymətləndirmələri göz önündə idi. Buna baxmayaraq, AP-nin kiçik ranqlı məmurlardan təşkil olunmuş ATƏT/DTİHB müşahidə missiyası qərəzli qətnaməsinə təkidlə əsaslanırdı. Bu isə Avro­pa Parlamenti deputatlarından ibarət missiyaya etimadsızlıq, bütövlükdə isə AP, AŞPA və ATƏT PA-ya vurulmuş ağır zərbə, inamsızlıq və etibarsızlıq idi.

ATƏT/DTHİB-nin faktlara söykənməyən bu qərəzli hesabatının bir məqsədi vardı – yüksək ranqlı məmurların göstərişlərini yerinə yetirmək və güc mərkəzlərinin Azərbaycanda maraqlarını təmin etməyə xidmət etmək, Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə mənfi imicini formalaşdırmaq, böhtan və iftiralarla Azərbaycanı 20 ildən artıq bir müddət ərzində işğal olunmuş torpaqlarından imtina etməyə vadar etmək. Lakin bu güclər bir məlum həqiqəti dərk etmirdilər ki, Azərbaycan dövləti heç bir təzyiq və hədələrə məhəl qoymadan öz müstəqil siyasətini yürütməkdə davam edəcək və hazırda olduğu kimi regionun aparıcı dövləti olaraq liderlik rolunu qoruyub saxlayacaq.

Hələ ki, Avropa Parlamenti və digər beynəlxalq qurumlar Azərbaycanın təkidli tələblərindən sonra 25 ildən artıq dövr ərzində işğal olunmuş torpaqlarımız haqqında icra olunmayan və Ermənistana qarşı heç bir sanksiya tətbiq etməyən Qətnamələrlə beynəlxalq ictimaiyyəti və Azərbaycan xalqını aldadır. Avropa Parlamentinin Prezidenti Martin Şultz mənə yazdığı 11.07.2013 tarixli cavab məktubunda deyirdi: “Bu mürəkkəb məsələni Azərbaycan və Ermənistanın özü həll etməlidir”. Bu, ikiüzlü cavab idi.

Qeyd edilənlərə baxmayaraq, Azərbaycanda 2013-cü il prezi­dent seçkilərinin başa çatmasından bir müddət sonra AP seçki müşahidə missiyasının rəhbəri Arlakki seçkilərlə bağlı yekun məruzə hazırlayıb Avropa Parlamentinə təqdim etdi. Məruzədə AP seçki müşahidə missiyası Azərbaycanda seçkilərin demokratik, azad, şəffaf, ATƏT və Avropa Şurasının standartlarına uyğun keçirildiyini bir daha təsdiq etdi. Beləliklə, Avropa Par­lamentinin rəhbəri Pino Arlaki, üzvləri Filip Kaçmarek, Yoahim Zeller, Yevgeni Kirilov, Norika Nikolau, Fiorello Provera və Milan Kabrnoxdan ibarət rəsmi seçki müşahidə missiyasının (AP SMM) Azərbaycanda president seçkilərinin müşahidəsi üzrə fəaliyyəti başa çatdı.

Qeyd edim ki, Azərbaycanda 2013-cü il prezident seçkilərini Avropa Parlamentinin rəsmi seçki müşahidə missiyasının üzvləri ilə yanaşı, digər beynəlxalq müşahidə missiyalarının tərkibində yer almış bir sıra AP üzvü də müşahidə etmişdi. Onlar beynəlxalq QHT-lərin nümayəndə heyətlərinin tərkibində müşahidə etmişdilər, başqa sözlə, qeyri-rəsmi müşahidə missiyalarının üzvləri olmuşdular. Avropa Parlamentinin Məşvərət Komitəsi onları 11 fevral 2014-cü ildə keçirilən dinləmələrə dəvət edərək, Davranış Kodeksini pozmaqda ittiham etmişdi.

Bildirim ki, Məşvərət Komitəsi 2012-ci ilin yanvarından AP üzvünün Davranış Kodeksi qəbul olunduqdan sonra fəaliyyət göstərməyə başlamışdı. Komitə 5 daimi üzvdən və 2 ehtiyat üzvdən ibarətdir. Həmin vaxt Karlo Kasini (EPP, İtaliya), Evelin Regner (SD, Avstriya), Sesilia Vikstrom (ALDE, İsveç), Gerald Hafner (Yaşıllar, Almaniya) və Sayyad Karim (ECR, Birləşmiş Krallıq) Komitənin daimi üzvləri, Jiri Mastalka (GUE, Çexiya) və Francesco Speroni (EFD, İtaliya) isə ehtiyat üzvlər idilər.

Davranış Kodeksini pozmuş deputatla bağlı Məşvərət Komitəsində dinləmələrin nəticəsi kimi Komitə AP Prezidentinə təkliflərlə müraciət edərək, bu deputatın cəzalandırılmasını və ya ona bəraət qazandırılmasını tələb edə bilər. Qeyd edilməlidir ki, Davranış Kodeksini pozmuş AP üzvünə deputat maaşının kəsilməsi, Avropa Parlamentində olan bəzi fəaliyyətlərdən məhrum edilməsi, deputat ofisindən çıxarılması kimi cəzalar tətbiq edilə bilər.

Məşvərət Komitəsində 11 fevralda keçirilən dinləmələrə Azərbaycanda prezident seçkilərini beynəlxalq QHT-lərin nümayəndə heyətlərinin tərkibində müşahidə etmiş AP üzvləri dəvət edilmişdi. Qeyri-rəsmi müşahidə missiyası tərkibində Azərbaycana səfər etmiş deputatlara qarşı maliyyələşdirilmələri və qiymətli hədiyyələr almaları barədə əsassız iddialar irəli sürülmüşdü. Seçkilərdən 4 ay keçməsinə baxmayaraq, belə iddiaların irəli sürülməsinin kökündə bir sıra beynəlxalq güc mərkəzlərinin Azərbaycana təzyiqlərini yeni formada və yeni məzmunda davam etdirmək niyyəti dayanmışdı. Belə ki, həmin güc mərkəzləri Azərbaycanda keçirilən 9 oktyabr pre­zident seçkilərinin nəticəsi olaraq Azərbaycanı avtoritar ölkə, hakimiyyəti isə qeyri-legitim hakimiyyət kimi təqdim etməyə çalışırdılar. Lakin onların bu məkrli niyyətləri baş tutmadı, Azərbaycan xalqı öz seçimini etdi və bir missiya istisna olmaqla, bütün beynəlxalq seçki missiyaları Azərbaycanda prezident seçkilərinin demokratik və şəffaf keçirildiyini bildirdilər.

Azərbaycana qarşı təzyiqləri səngiməyən həmin güc mərkəzlərinin başlıca məqsədlərindən biri Azərbaycanı avtoritar ölkə kimi təqdim etməklə onun dünya ictimaiyyəti qarşısında imicinə xələl gətirmək, davamlı olaraq qərəzli iddialarla çıxış edərək Azərbaycan ictimaiyyətinin başını bu məsələlərlə qarışdırmaq, onun diqqətini Ermənistan tərəfindən 20 ildən artıqdır ki, işğal altında saxlanılan Dağlıq Qarabağ və 7 ətraf rayon da daxil olmaqla 20% ərazidən yayındırmaq və həmin ərazilərdən əl çəkdirməkdən ibarətdir. Digər tərəfdən, həmin güc mərkəzləri dünya ictimaiyyəti qarşısında Azərbaycanın mənfi imicini formalaşdırmaqla öz maraqlarını təmin etməyə çalışırlar.

Zənnimcə, belə iddiaların gündəmə gəlməsini şərtləndirən əsas amillərdən biri də belə təzyiqlər vasitəsilə Azərbaycanı Assosiasiya Sazişinə qoşulmağa məcbur etməkdən və əks halda, Ukraynada baş verən hadisələrin Azərbaycanda da təkrarlanacağına dair siqnal göndərməkdən ibarət idi.

Təəssüf doğuran hal ondan ibarət idi ki, Avropa Parlamenti özünün qeyd edilən məqsədlərinə çatmaq üçün hətta öz deputatlarının imicinə zərbə vurmaqdan belə çəkinmirdi. Sözdə Azərbaycanı Avropa İttifaqının tərəfdaşı hesab etsə də, praktikada Azərbaycana qarşı məkrli planlar həyata keçirirdi.

Qeyri-rəsmi müşahidə missiyası tərkibində seçkiləri müşahidə etmiş AP deputatlarına qarşı iddiaların irəli sürülməsini şərtləndirən amillərdən birini də qeyd etmək istəyirəm. Bu amil Azərbaycana təzyiq edən güc mərkəzlərinin ölkə daxilində sabitliyi pozmaq cəhdlərinin nəticə verməyəcəyinə əmin olduqdan sonra onu xaricdən göstərilən hər hansı bir dəstəkdən məhrum etmək və beynəlxalq aləmdə Azərbaycanı təkləməkdən ibarət idi. Həmin güc mərkəzləri Azərbaycana obyektiv münasibət bəsləyən deputatlara təzyiqlər göstərilməsinə dəstək verməklə Azərbaycana loyal münasibət göstərən insanları öz mövqelərinə yenidən baxmağa məcbur etməyə çalışırlar. Odur ki, qeyri- rəsmi missiya tərkibində seçkiləri müşahidə etmiş AP deputatlarına qarşı iddiaların irəli sürülməsi və bu məqsədlə Məşvərət Komitəsində dinləmələrin keçirilməsi Azərbaycanı beynəlxalq ictimaiyyətin dəstəyindən məhrum etmək məqsədilə ölkəmizə loyal münasibəti ilə seçilən parlamentarilərə, xarici ictimai-siyasi xadimlərə qarşı başlanmış de-fakto təqib kampaniyasının tərkib hissəsi kimi qiymətləndirilməlidir.

Avropa Parlamenti Məşvərət Komitəsinin dinləmələri ilə eyni gündə, 11 fevral 2014-cü ildə, Rusiyanın nüfuzlu mətbuat orqanı olan “Nezavisimaya qazeta” “Qərb Bakıda Maydan hazırlayır” başlıqlı sensasiya xarakterli məqalə dərc etdi. Məqalədə yazılırdı ki, qərbli hüquq müdafiəçiləri Azərbaycanda insan hüquqları ilə bağlı vəziyyətə dair aktual problemləri öz gündəliklərinə daxil ediblər. Yerli ekspertlər Azərbaycan üçün tarixi əhəmiyyət daşıyan ilk Avropa Oyunları ərəfəsində Qərb institutları ilə işləyən yerli QHT-lərin bu ərəfədə aktivləşəcəyini öncədən bildirirlər.

Məqalədə qış olimpiadası zamanı Soçiyə yüksək səviyyəli səfərin təsadüfi olmadığı və Bakının olimpiya oyunlarının keçirilmə təcrübəsini diqqətlə öyrəndiyi vurğulanır. Belə ki, bir il sonra tarixdə ilk dəfə Avropa Yay Oyunları Azərbaycanda keçiriləcək, hazırda ölkə avropalı qonaqları qəbul etməyə, eləcə
də oyunların möhtəşəm açılışma və bağlanışına hazırlaşır.

Nezavisimaya qazeta” eyni zamanda böyük ehtimalla bəzi ölkələrin və beynəlxalq təşkilatların idmanı siyasətin girovuna çevirmək təcrübəsindən yararlanmaqda davam etdiyini diqqətə çatdırırdı. Beynəlxalq İnsan Hüquqları Klubunun icraçı direktoru Rebekka Vinsent “Azadlıq radiosu”na müsahibəsində qış olimpiya oyunlarında bütün dünyanın diqqətinin Soçidə olacağını bildirərək demişdi: “Olimpiada hazırlıqları, keçirilməsi, eləcə də korrupsiya faktları diqqətdə idi. Soçidən sonra diqqət Bakıya yönələcək. Bakıda keçiriləcək tarixdə ilk dəfə olan Avro­pa Yay oyunlarını demək olar ki, 500 gün qaldı”.

Qəzet yazırdı ki, R. Vinsent ABŞ-m Azərbaycandakı səfirliyinin əməkdaşı olub. Lakin o, Dövlət Departamentindən gedəndən sonra Azərbaycanda insan hüquqları ilə bağlı işləməyi dayandırıb. O, yerli QHT-lərə də fəal şəkildə kömək edirdi.

“Nezavismaya” yerli mediaya istinad edərək belə iddia irəli sürürdü ki, R. Vinsent 2015-ci il Avropa oyunları ərəfəsində Azərbaycana qarşı daha çox kəşfiyyat dairələri ilə bağlı olan yeni strategiya üzərində işləyir. Qəzetin yazdığına görə, Rebekka Vinsent bunu özü də inkar etmirdi və oyunlar ərəfəsində beynəlxalq diqqətin Bakıya tuşlanacağını və Azərbaycanda insan hüquqlarının vəziyyətini öyrənəcəklərini bildirirdi. Onun sözlərinə görə, bu zaman Azərbaycanın problemlərinə uzaqdan baxmaq lazım gəlməyəcək, bu baxımdan beynəlxalq cəmiyyətin konkret ölçülərini qəbul etmək lazımdır.

Məqalədə qeyd edilirdi ki, Vinsentin hansı ölçüləri nəzərdə tutduğunu təxmin etmək mümkündür. Belə ki, “Avroviziya” mahnı müsabiqəsi öncəsi etiraz aksiyalarının keçirilməsi, həmçinin 2013-cü ildə Azərbaycanda prezident seçkiləri ərəfəsində “Facebook inqilabı” reallaşdırmaq cəhdləri uzaq tarix deyil. “Nezavisimaya qazeta” yerli analitiklərin fikrinə istinad edərək yazırdı ki, bu gün bir sıra Avropa ölkələri, o cümlədən ABŞ öz strateji maraqlarını gerçəkləşdirmək üçün Azərbaycan iqtidarına problemlər yarada bilən yerli QHT-ləri bol-bol maliyyələşdirirlər.

Beləliklə, Avropa Parlamentinin seçki müşahidə missiyasının qiymətləndirməsinə məhəl qoymadan ATƏT/DTİHB- yə istinad edilməsinə təkidli çağırışı, qeyri-rəsmi beynəlxalq missiyaların tərkibində 2013-cü il seçkilərini izləmiş üzvlərin cəzalandırılması Azərbaycana qarşı təxribat və iğtişaş planlarının tərkib hissəsi olmuşdu. Görünür, onlar seçkilərin müsbət qiymətləndirilməsindən sonra Azərbaycanda növbəti Maydanın yaradılması, ölkənin Liviya və Suriyaya çevrilməsi kimi təxribat planlarının baş tutmamasından çox məyus olmuşdular.

Lakin Avropa Parlamenti Azərbaycana qarşı apardığı təcridetmə kampaniyasını 11 aprel 2018-ci il prezident seçkiləri dövründə də davam etdirdi. Belə ki, Avropa Parlamenti həmin seçkiləri müşahidə üçün rəsmi missiya göndərməmişdi. Lakin Avropa Parlamentində Avropa Mühafizəkarlar və Reformistlər (ECR) Qrupunun üzvləri bu seçkiləri müşahidə etməyə dəvət edilmişdi. Nümayəndə heyəti üç üzvdən ibarət idi. Polşalı avrodeputatlar Riçard Çametski və Kosma Zlotovski, o cümlədən britaniyalı avrodeputat Devid Kempbell Bannerman nümayəndə heyətinin üzvləri idilər. Onlar 10 aprel 2018-ci il tarixində Bakıya gəlmişdi. ECR Qrupunun nümayəndə heyəti 12 apreldə bəyanatla çıxış edərək seçkilərin “peşəkar və hüquqi qaydada və dinc, azad və şəffaf mühitdə” həyata keçirildiyini bildirmişdilər.

Demokratiyaya Dəstək və Seçki Koordinasiyası Qrupunun həmsədrləri David MakAllister və Linda MakAvan 13 aprel 2018-ci ildə Avropa Mühafizəkarlar və Reformistlər (ECR) Qrupunun rəhbərliyinə və Avropa Parlamentinə məktub ünvanlayıb Azərbaycanda “demokratik mühitin pisləşməsini əsas gətirərək, bu seçkilərin müşahidəsi üçün Avropa Parlamentinin rəsmi nümayəndə heyəti göndərməsinin əleyhinə konkret və yekdil qərar qəbul” edildiyini diqqətə çatdırmışdılar. Onlar bildirirdilər ki, “Avropa Parlamentinin nümayəndə heyəti göndərməyəcəyini təsdiqləyən bəyanat verilmişdi və onun heç bir üzvünə parlamentin adından prosesi müşahidə etmək və rəy bildirmək mandatı verilməmişdir”.

Demokratiyaya Dəstək və Seçki Koordinasiyası Qrupunun həmsədrləri ECR Qrupunun dəvət əsasında seçkiləri izləmək üçün Azərbaycana nümayəndə heyəti göndərdiyinə işarə edərək yazırdılar ki, “istənilən siyasi qrupun seçkilər zamanı üçüncü ölkələrə nümayəndə heyəti göndərmək hüququnu qəbul etsək də, hesab edirik ki, AP-nin müstəsna şəkildə müşahidə etməyəcəyini bəyan etdiyi ölkələrə müşahidəçi göndərmək əməli Avropa Parlamentinin imicinə böyük zərbə vurur”. Onlar belə “saxta” missiyaların Avropa Parlamentinin “vahidliyinə xələl” gətirdiyini və “seçki müşahidə sahəsində ən nüfuzlu aktor kimi etibarlılığına zərbə” vurduğunu bildirirdilər. Məktubda ECR Qrupu nümayəndə heyəti üzvlərinin “bu seçkilərin idarə edilməsi və keçirilməsi barədə səsləndirdiyi razılıq dolu fikirlər bütöv seçki kampaniyası müddətində ölkədə olmuş və son on ildə dəfələrlə sınaqdan keçirilmiş ciddi metodologiyaya əməl edən, beynəlxalq səviyyədə tanınmış, təcrübəli, peşəkar və müstəqil ekspertlər və müşahidəçilərdən ibarət ATƏT/DTİHB missiyasının ilkin faktları ilə açıq-aşkar ziddiyyət təşkil” etdiyi ön plana çəkilir. Həmsədrlər sonda Demokratiyaya Dəstək və Seçki Koordinasiyası Qrupunda qəbul edilmiş aşağıdakı qərarı diqqətə çatdırırlar: “Yazılı surətdə sizə bildiririk ki, cənab Riçard Çarnetski, cənab David Kampbell Bannerman və cənab Kosma Zlotovkiyə bu mandatın qalan hissəsində Avropa Parla­mentinin seçki müşahidəsi üzrə rəsmi nümayəndə heyətlərində iştirak etmələrinə artıq icazə verilməyəcək. Bu qərar dərhal qüvvəyə minir.”

Beləliklə, aydın olur ki, ECR nümayəndə heyətinin üzvləri – cənab Riçard Çarnetski, cənab David Kampbell Bannerman və cənab Kosma Zlotovki dəvət əsasında Azərbaycanda keçirilən prezident seçkilərini müşahidə etdiklərinə görə cəzalandırılırlar. ECR Qrupunun nümayəndə heyəti üzvlərinin cəzalandırılması üçün əsas şərt kimi onların fikirlərinin “ATƏT/DTİHB missiyasının ilkin faktları ilə açıq-aşkar ziddiyyət” təşkil etməsi göstərilirdi və onların Azərbaycanda keçirilən prezident seçkilərini müşahidə etdiklərinə görə cəzalandırılmasına dair qərarın qəbul edilməsi işıq sürəti ilə dünyanın aparıcı KİV-lərində tirajlanırdı. Bununla belə, məktubda ATƏT/DTİHB missiyasının “beynəlxalq səviyyədə tanınmış, təcrübəli, peşəkar və müstəqil ekspertlər və müşahidəçilərdən ibarət” olması barədə yer almış fikir dərin təəssüf və təəccüb doğurur. Belə ki, bir qayda olaraq ATƏT/DTİHB missiyasının üzv dövlətlərdən olan kiçik ranqlı və heç də müstəqil olmayan məmurlardan təşkil olunduğu məlumdur. Odur ki, Avropada böyük seçici auditoriyasına malik olan və onlar qarşısında öhdəlik daşıyan avrodeputatların öz fikirlərinin belə məmurlardan təşkil olunmuş ATƏT/DTİHB missiyasının mövqeyinə zidd olduğuna görə cəzalandırılmaları ən azı anlaşılan deyil…

Azərbaycan Respublikası dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra 1992-ci ilin iyununda Əbülfəz Elçibəy prezident seçildi və onun prezidentliyi 1993-cü ilin iyun ayına kimi davam etdi. Heydər Əliyev yenidən hakimiyyətə qayıdaraq, 1993-cü ildə prezident seçildi. Prezident Heydər Əliyev Ermənistanın silahlı təcavüzü nəticəsində davam edən müharibə şəraitinə baxmayaraq, ölkədə siyasi hərc-mərcliyə son qoydu və ölkənin gələcək inkişafını təmin edə biləcək siyasi sistem və hüquqi baza formalaşdırdı. 1995-ci ildə ölkə Konstitusiyası qəbul edildi.

Konstitusiyada müəyyən edilmiş prioritetlərə uyğun olaraq, Azərbaycanda ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüququ əsasında gizli və şəxsi səsvermə yolu ilə azad və mütəmadi keçirilən seçkilərin hüquqi bazası yaradıldı. Beynəlxalq standartlara cavab verən seçki qanunvericiliyinin formalaşdırılması məqsədilə Azərbaycan hakimiyyəti 1997-ci ildən ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosu ilə yaxından əməkdaşlıq etməyə başladı. Avropa Şurasının üzvü olduqdan sonra Azərbaycanın bu əməkdaşlıq çərçivəsi daha da genişləndirildi və bu prosesə Avropa Şurasının Venesiya Komissiyası da cəlb edildi. Bu əməkdaşlıq nəticəsində seçki qanunvericiliyinin unifikasiyası məqsədilə 2003-cü ilin mayında Azərbaycan Respublikasının Seçki Məcəlləsi qəbul edildi. Bu Məcəllə həmin dövrdə beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdi. Venesiya Komissiyasının və ATƏT/DTİHB-nin Yekun rəyində bildirilirdi ki, Seçki Məcəlləsi seçkilərin və referendumun keçirilməsi üçün əksər məsələlərdə beynəlxalq meyarlara və ən yaxşı təcrübələrə uyğun olan hərtərəfli çərçivələr nəzərdə tutur.

Konstitusiyaya əsasən, ölkədə hər beş ildən bir prezident və parlament seçkiləri keçirilməyə başladı. Konstitusiyaya dəyişikliklərə dair 2016-cı il referendumunun nəticələrinə uyğun olaraq, Azərbaycanda prezidentin səlahiyyət müddəti 5 ildən 7 ilə qədər artırıldı.

Qeyd edilənlər kontekstində son dövrlərə kimi ATƏT-in hesabatlarında vurğulanırdı ki, “seçki Ermənistan ilə davam edən münaqişə şəraitində keçəcək və Azərbaycanın əhəmiyyətli hissəsinin işğal altında olması, çox sayda məcburi köçkünün olması seçkilərin idarəsini çətinləşdirir”.

Azərbaycan Respublikasında keçirilən seçkiləri müşahidə edən Beynəlxalq Seçki Müşahidə Missiyası (BSMM) bir qayda olaraq ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosunun (ATƏT/DTİHB), ATƏT-in Parlament Assambleyasının (ATƏT PA), Avropa Şurası Parlament Assambleyasının (AŞPA), Avropa Parlamentinin (AP) və NATO Parlament Assambleyasının (NATO PA) birgə fəaliyyəti olub. NATO PA 2005-ci il parlament seçkilərindən sonra bir daha Azərbaycanda seçkiləri müşahidə etməyib. ATƏT/DTİHB, AŞPA, AP və ATƏT PA seçki müşahidə missiyaları 2010-cu il parlament, 2008 və 2013-cü il prezident seçkilərini müşahidə ediblər. AP və onun ardınca ATƏT/DTİHB ilə ATƏT PA 2015-ci ildə keçiriləcək parlament seçkilərinə müşahidə missiyası göndərməmək barədə qərar qəbul etdilər. AŞPA seçkiləri müşahidə missiyası 2015-ci il parlament seçkilərini və 2016-cı il Konstitusiyaya əlavə və dəyişikliklərə dair referendumu izləyən yeganə rəsmi Qərb missiyası oldu. ATƏT/DTİHB, AŞPA və ATƏT PA seçki müşahidə
missiyaları 2018-ci il prezident seçkilərini izlədilər, lakin AP bu prosesdən kənarda qaldı.

Hazırki prezident cənab İlham Əliyev 2003-cü ildə keçirilmiş seçkilərdə 77% səs qazanaraq ölkə prezidenti seçildi. Azərbaycanda 2008-ci ildə keçirilmiş seçkilərdə cənab İlham Əliyev seçicilərin etimadmı qazanaraq ikinci dəfə prezident seçildi. ATƏT/DTTHB-nin həmin müddətdə hazırlanmış hesabatlarında seçkilərin nəticələri ilə bağlı deyilirdi: “ATƏT-in öhdəliklərinə və digər beynəlxalq standartlara riayət edilməsində əhəmiyyətli irəliləyiş qeydə alınmışdır”.

Azərbaycanda 2013-cü il prezident seçkilərini Avropa Şurası Parlament Assambleyası (AŞPA), Avropa Parlamenti (AP), ATƏT Parlament Assambleyası kimi nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların müşahidə missiyaları ilə bərabər ATƏT-in De­mokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosunun (ATƏT/ DTİHB) müşahidə missiyası da izləyib. Ümumiyyətlə, 2013-cü il prezident seçkiləri 50 mindən çox yerli müşahidəçi və dünyanın müxtəlif regionlarını təmsil edən, təxminən 100 ölkədən 1400-ə yaxın beynəlxalq müşahidəçi tərəfindən müşahidə edilib. Beynəlxalq müşahidəçilər ABŞ və Avropa ölkələrinin əksəriyyəti daxil olmaqla dünyanın bütün regionlarını təmsil edirdilər.

Azərbaycanda 2013-cü il prezident seçkiləri zamanı Mişel Vuazan (Fransa) ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədri tərəfindən Xüsusi Əlaqələndirici vəzifəsinə təyin olunmuşdu və ATƏT PA-nın qısamüddətli müşahidə missiyasına rəhbərlik edirdi. Robert Volter (Birləşmiş Krallıq) AŞPA nümayəndə heyətinə rəhbərlik edirdi. Sosialistlər Qrupunun üzvü Pino Arlaki (İtaliya) Avropa Parlamenti müşahidə missiyasına rəhbərlik edirdi. Tana de Zulueta (İtaliya) isə 28 avqust 2013-cü il tarixindən fəaliyyətə başlayan ATƏT/DTİHB -nin Seçki Müşahidə Missiyasının (SMM) rəhbəri təyin edilmişdi.

ATƏT/DTİHB müşahidə missiyası istisna olmaqla, bütün müşahidə missiyaları və müşahidə qrupları 9 oktyabr 2013-cü il prezident seçkilərini azad, şəffaf və ədalətli seçkilər və demokatiyaya doğru irəliləyiş kimi qiymətləndirdilər.

Avropanın ən nüfuzlu beynəlxalq qurumları olan Avropa Şurası Parlament Assambleyası (AŞPA) və Avropa Parlamentinin (AP) müşahidə missiyaları seçkilərin nəticələrinə dair birgə bəyanat qəbul etdilər. Həmin bəyanatda deyilirdi: “Biz Azərbaycana dərs verməyə gəlməmişik, demokratiyanın prinsiplərini və seçkiləri müşahidə etməyə gəlmişik”. Birgə bəyanatda vurğulanırdı ki, “seçkilər azad, şəffaf, ədalətli və demokratiyaya doğru irəliləyişlə, ATƏT və Avropa Şurasının standartlarına uyğun keçirilmişdir”.

Bu iki nüfuzlu beynəlxalq təşkilatın müşahidə missiyalarının birgə bəyanatında Azərbaycan hökumətinin seçkilərdə böyük sayda müşahidəçiləri dəvət etməsinin təqdirəlayiq hesab edilməsi ilə yanaşı seçkidən əvvəl və seçki günü seçki proseslərinin dinc və peşəkar şəraitdə keçirilməsi, seçki günü seçki məntəqələrində və kənarda təzyiqlərin qeydə alınmaması, seçki məntəqələrinə yaxın ərazidə polislərin görünməməsi, əvvəlki seçkilərlə müqayisədə seçki debatlarının daha yaxşı təşkil olunması vurğulanırdı.

Diqqət çəkən məqam ondan ibarətdir ki, ATƏT PA müşahidə missiyasının seçkilərin nəticələri ilə bağlı mövqeyi də AŞPA və
Avropa Parlamenti müşahidə missiyalarının mövqeyi ilə əsasən üst-üstə düşürdü. Bu mövqe ATƏT-in fəaliyyətdə olan Sədrinin Xüsusi Əlaqələndiricisi və ATƏT müşahidə missiyasının rəhbəri cənab Mişel Vuazanın 10 oktyabr tarixli bəyanatında öz əksini tapmışdı. Mişel Vuazan öz bəyanatında vurğulayırdı ki, “bu seçki kampaniyası namizədlərin sayı, televiziyalarda kampaniyaların bütün namizədlərə açıq olması, seçicilərin seçkilərdə 72 %-dən artıq iştirakı, Mərkəzi Seçki Komissiyası tərəfindən yaxşı təşkilatçılıq və şəffaflıq vasitəsilə demokratik inkişafı mümkün etmişdir”.

ATƏT müşahidə missiyasının rəhbəri öz bəyanatında seçkilərin şəffaf, azad və ədalətli keçirildiyini və bununla bağlı Avropa Şurası Parlament Assambleyasının və Avropa Parlamentinin bəyanatına tamamilə qoşulduğunu vurğulayırdı. Mişel Vuazan həmçinin ATƏT/DTİHB məruzəsinin ATƏT PA müşahidəçilərinin və qısamüddətli seçki müşahidəçilərinin seçki haqqmda qeyd etdikləri müsbət fikirləri əks etdirmədiyini də diqqətə çatdırmışdı.

Maraqlı idi ki, ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədri cənab Leonid Kojara da seçkilərin nəticələrinə dair bəyanatla çıxış etdi. O, bəyanatda ATƏT, Avropa Şurası, Avropa İttifaqı, MDB daxil olmaqla, nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların çoxsaylı müşahidəçiləri, eləcə də ATƏT-in İştirakçı Dövlətlərindən olan bir çox milli nümayəndə heyətləri tərəfindən müşahidə edilməsi faktını təqdir etdiyini bildirdi. L.Kojara diqqəti ATƏT Sədrinin Xüsusi Əlaqələndiricisinin bəyanatına, Avropa Şurası və Avropa Parlamentinin seçkini müşahidə edən nümayəndə heyətlərinin birgə bəyanatına, həmçinin beynəlxalq müşahidəçilərin bəyanatlarına yönəltdi. Bu bəyanatlarda Azərbaycanda 2013-cü il prezident seçkilərinin keçirilməsinin bir sıra aspektlərinin ATƏT və Avropa Şurasının prinsipləri və demokratik seçkilərə dair digər beynəlxalq standartlara cavab vermək istiqamətində irəliləyiş olduğunu vurğuladı.

Eyni zamanda təəssüflə qeyd edirəm ki, ATƏT/DTİHB müşahidə missiyasının seçkilərin nəticələri ilə bağlı qiymətləndirməsi köklü şəkildə fərqli idi. Hesabatda sənədin guya ATƏT/DTİHB və ATƏT PA-nın birgə səyləri nəticəsində ərsəyə gəldiyi qeyd edilirdi. ATƏT PA müşahidə missiyasının rəhbəri Mişel Vuazan ATƏT PA-nm 13-15 oktyabr 2013-cü il tarixində Monteneqronun paytaxtı Budva şəhərində keçirilən sessiyası zamanı Daimi Komitənin iclasında ATƏT/DTİHB hesabatındakı bu iddialara etiraz etdi. Mişel Vuazan birmənalı olaraq bildirdi ki, ATƏT PA müşahidə missiyasının üzvləri bu sənədin hazırlanmasında iştirak etməyiblər. O, həmçinin vurğuladı ki, ATƏT PA missiyasının rəhbəri kimi özü də həmin sənədin hazırlanmasında iştirak etməyib, lakin bu sənədin müzakirəsində iştirak edib və qəbul edilən sənədə etirazını bildirib.

Diqqəti çəkən məqamlardan biri də ondan ibarət idi ki, ATƏT/DTİHB müşahidə missiyasının hesabatında seçki prosesi ilə bağlı yalnız neqativ müddəalar əks etdirilmişdi. Bunlar isə dəlil və sübutlarla əsaslandırılmır. Misal üçün, hesabatda “namizədlərin və seçicilərin hədələnməsi” kimi absurd iddialar irəli sürülür və bu iddialar heç bir sübutla təsdiqlənmir. Hesabatda məntəqələrin 11%-də seçki prosesinin mənfi olaraq qiymətləndirilməsinin özü də şübhəli idi. Belə ki, ATƏT/DTİHB müşahidə missiyasının tərkibində cəmi 280 nəfər müşahidəçi olub. Azərbaycanda seçki məntəqələrinin sayı isə 5300-dən artıqdır. Əgər iddialara inansaq, onda DTİHB-nin müşahidəçiləri təxminən 600-ə yaxın məntəqədə səslərin sayılması zamanı pozuntular olduğunu qeyd ediblər. 280 nəfərin 600 məntəqədə seçki prosesində və səslərin sayılmasında iştirak etməsi faktı isə özlüyündə şübhə doğururdu.

Çox maraqlıdır ki, Mərkəzi Seçki Komissiyasının (MSK) sədri cənab Məzahir Pənahov ATƏT/DTHİB müşahidə missiyasının rəhbəri Tana de Zulueta ilə görüşdə ondan bu iddiaları əsaslandırmağı xahiş etdikdə missiya rəhbəri bu iddiaları təsdiq edə biləcək heç bir dəlil və sübut təqdim edə bilməmişdi.

AŞPA, AP, ATƏT PA müşahidə missiyaları, ATƏT Sədri və dünyanın müxtəlif ölkələrini təmsil edən müşahidəçilərdən ibarət çoxsaylı müşahidə qrupları tərəfindən seçkilərin müsbət qiymətləndirilməsi barədə verilən bəyanatlara baxmayaraq, Azərbaycana siyasi təzyiq etmək istəyənlərin yalnız ATƏT/ DTİHB müşahidə missiyasınm qiymətləndirməsinə istinad etmələri təəssüf doğururdu.

Bununla bağlı qeyd etmək istərdim ki, AŞPA və Avropa Parlamenti siyasi baxımdan daha vacib qurumlardır. Bu qurumlar Avropa inteqrasiya proseslərinin mərkəzində duran Avropa İttifaqının və İnsan Hüquqları Evi olan Avropa Şurasının Azərbaycan haqqında mövqe və fikirlərini ifadə edirlər. Digər tərəfdən, AŞPA, AP və ATƏT PA müşahidə missiyalarının üzvləri öz seçiciləri tərəfindən seçilmiş və ölkələrinin milli parlamentlərini təmsil edən tanınmış ictimai-siyasi xadimlərdir, onlar bir qayda olaraq, seçki prosesi haqqmda kifayət qədər biliyə malik olan insanlardır.

ATƏT/DTİHB müşahidə missiyasınm üzvləri isə, bir qayda olaraq, ATƏT üzvü olan ölkələri təmsil edən orta və aşağı ranqlı məmurlardır. Onların adətən seçki prosesi haqqında məlumatları çox az olur. Bu insanlar bir sıra hallarda isə, ümumiyyətlə məlumatsız olurlar və bir qayda olaraq, kiçik məmurlardan ibarət olan DTİHB yüksək ranqlı məmurların tapşırıqlarını qeyd-şərtsiz yerinə yetirməyə məcbur olurlar. Bu səbəbdən də onların bu və ya digər formada təsir altına düşməyə meyilli olmaları diqqəti çəkir. Odur ki, bəzi qüvvələrin ATƏT/ DTİHB müşahidə missiyasının qiymətləndirməsinə üstünlük verməsi anlaşılan deyildi.

ATƏT/DTİHB-nin məqsədi qərəzli hesabatla müxalifəti təxribata sövq etmək, bununla da iğtişaş yaradaraq ölkədə stabilliyi pozmaq və beynəlxalq aləmdə Azərbaycanın müsbət imicini zədələməyə xidmət etmək idi.

Seçkilərin yekunu ilə əlaqədar bir məsələyə də xüsusi olaraq diqqəti cəlb etmək istəyirəm. ABŞ-dan 120-dən artıq nüfuzlu ictimai-siyasi xadim, keçmiş və hazırkı konqresmen və sena­torlardan ibarət müşahidə missiyası seçkiləri müşahidə edərək müsbət bəyanat verdi.

Bilavasitə ABŞ-ın Azərbaycandakı Səfirliyinin maliyyə dəstəyi ilə fəaliyyət göstərən Qərb-Resurs Vətəndaş Cəmiyyətinin İnkişafına Dəstək (VCİD) İctimai Birliyinin həyata keçirdi­yi layihə çərçivəsində 69 seçki dairəsini əhatə edən 450 seçki məntəqəsində, o cümlədən ATƏT/DTHİB-nin hesabatda istinad etdiyi Azərbaycan QHT-si olan Seçkilərin Monitorinqi və Demokratiyanın Tədrisi Mərkəzinin şimal bölgəsi üzrə koordinatorunun 6 dairədə keçirdiyi monitorinqin nəticələrinə əsasən də İlham Əliyev ölkənin 125 dairəsinin 75-də 81-85% səslə şübhəsiz qalib seçilmişdi.

Eyni zamanda, ABŞ-da birinci onluğa daxil olan “AJF & Associates, İnc.” Sorğu Şirkətinin və Fransanın “Opinion way” Tədqiqat İnstitutunun keçirdikləri ekzit-polların nəticəsi olaraq İlham Əliyevə müvafiq olaraq 83,7% və 84,9% səs verilməsi təsdiqlənmişdi. Lakin bütün bu uğurları ATƏT/DTİHB görmək istəmirdi.

Hər hansı böhtan və iftiralara baxmayaraq, bir məlum həqiqət xüsusilə vurğulanmalıdır ki, Azərbaycan çoxsaylı milli və dini qrupların dinc yaşadığı bir ölkədir, tarix boyu bu ölkədə nə etnik, nə də dini zəmində münaqişə olmayıb, Azərbaycan dünyada öz milli, etnik, dini tolerantlığı ilə nümunə göstərilən ölkələrdəndir.

ATƏT/DTİHB-nin qərəzli, faktlara söykənməyən bu he­sabatının bir məqsədi vardı – özlərindən yüksək ranqlı məmurların göstərişlərini yerinə yetirmək və güc dövlətlərinin Azərbaycanda maraqlarını təmin etməyə xidmət etmək, Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə mənfi imicini formalaşdırmaq, böhtan və iftiralarla Azərbaycanı işğal olunmuş torpaqlarından imtina etməyə vadar etmək.

AŞPA 10 aprel 2014-cü ildə Ukraynada baş verən hadisələrlə bağlı Rusiya nümayəndə heyətinə qarşı sanksiyaların tətbiq edilməsini özündə ehtiva edən 1990 (2014) saylı Qətnamə qəbul etdi. Rusiya nümayəndə heyətinə qarşı sanksiyaların qəbul edilməsini şərtləndirən əsas amil kimi Krımın işğal edilməsi göstərilirdi. Bu qətnamənin qəbul edilməsi suallar doğururdu: Nə üçün Rusiya nümayəndə heyətinə qarşı sanksiyalar tətbiq edilir, amma Azərbaycanın 20% ərazisini işğal etmiş və uzun illər işğal altında saxlayan Ermənistan nümayəndə heyətinə qarşı sanksiyalar tətbiq edilmir?

Odur ki, mənim təşəbbüsümlə 2014-cü ilin iyun ayında Azərbaycan ərazilərini silahlı işğal altında saxladığına görə Ermənistan nümayəndə heyətinə qarşı sanksiyalar tətbiqini tələb edən qətnamə təklifi irəli sürüldü və bu qətnamə təklifi 18 iyunda AŞPA-nın saytında dərc edildi. Qətnamə təklifində Ukraynada baş verən hadisələrlə bağlı AŞPA-nm 10 aprel 2014- cü ildə qəbul etdiyi 1990 (2014) saylı Qətnaməsi ilə Rusiya nümayəndə heyətinə qarşı sanksiyaların tətbiq edilməsi barədə iqtibas gətirdim. Və eyni standarta hörmət edərək, Azərbaycan ərazilərinin silahlı işğalına son qoyulana qədər Ermənistan nümayəndə heyətinə eyni sanksiyaların tətbiq edilməsi barəsində çağırış etdim.

Qətnamə təklifi AŞPA-nm 14 üzv dövlətini təmsil edən 58 deputat tərəfindən imzalandı və 7 iyun tarixdə elektron formada AŞPA Katibliyinə göndərildi. İyun ayının 10-da Katiblik həmin imzaların elektron versiyalarını aldığını təsdiq etdi. Prosedur Qaydalarına əsasən iyun ayınm 16-da qətnamə təklifi 58 deputatın orijinal imzası ilə Katibliyə təqdim edildi. Eyni zamanda, Büro üzvlərinə, AŞPA rəhbərliyi və AŞPA Katibliyinin ümumilikdə və xüsusilə təqdim olunmuş qətnamə layihəsi ilə bağlı Azərbaycana münasibətdə obyektivlik nümayiş etdirəcəyinə səmimi ümid ifadə edən məktub göndərdim.

Baş katib Voytsix Savitski AŞPA çərçivəsində müzakirəyə çıxarılan məsələlərdə daim özünün kəskin anti-Azərbaycan mövqeyi ilə seçilib, ölkəmizə qarşı qərəzlilik və açıq-aşkar ayrı-seçkilik nümayiş etdirib. Mən çox gözəl başa düşürdüm ki, Ermənistana qarşı sanksiyaların tətbiq edilməsini tələb edən qətnamə layihəsi ilə bağlı da o öz anti-Azərbaycan mövqeyindən çıxış etmək ənənəsinə sadiqlik nümayiş etdirəcək və hər vəchlə təqdim edilmiş qətnamə sənədinin qarşısını almağa çalışacaq. Doğrudan da 22 iyunda Sədarət Komitəsinin iclasında AŞPA-nın Baş katibi Savitski qətnamə layihəsinə qarşı son dəqiqədə prosedur etirazı qaldırdı. 0,9-cu Qaydaya şərh verərək sanksiyaları xatırladan qətnamə təklifində mandat məsələsinə istinad edilməli olduğunu bildirdi.

Lakin qeyd edilməlidir ki, ümumiyyətlə, hər hansı prosedur etirazı halında aidiyyəti maddə iclasda dərhal Katiblik tərəfindən sözbəsöz sitat gətirilir. Lakin qətnamə təklifi vasitəsilə sanksiyaların tətbiqinə çağırmağı qadağan edən hər hansı maddə (yaxud maddənin bir hissəsi) sitat gətirilə bilməz, sadəcə ona görə ki, heç bir qayda bunu qadağan etmir. Qaydaların heç bir maddəsində sanksiyaları müzakirə yaxud tətbiq etmək məqsədilə əvvəlcə mandatın sual altına qoyulmasının zəruriliyi göstərilməyib.

Bundan əlavə, mənim irəli sürdüyüm qətnamə təklifində Ermənistan nümayəndə heyətinin mandatının şübhə altma alınması elə bir maraq kəsb etmirdi. Məqsəd, faktiki olaraq, ondan ibarət idi ki, Assambleya mandatın sual altına qoyulmasma dair tələsik prosedur məruzəsi deyil, səlahiyyətli Komitənin lazımi qaydada hazırladığı məruzə əsasında ermənilərin səsləndirdiyi arqumentlər daxil olmaqla, işğal edilmiş Azərbaycan əraziləri məsələsini geniş müzakirə etsin. Belə ki, Ermənistan tərəfindən Azərbaycan ərazilərinin işğalı, hər şeydən əvvəl, real faktdır. Ümumi prinsipə görə, Assambleya qərarların verilməsində suverendir, beləliklə, o, eyni zamanda real fakt əsasında sanksiyalar qəbul edə bilər. Əslində, bunun əksi parlament demokratiyasının bütün prinsiplərinə, eləcə də sağlam düşüncəyə zidd olar.

Bununla yanaşı, qətnamə təklifi təqdim və dərc edilmişdi, AŞPA-nın saytında yerləşdirilmişdi, bu isə sənədin müvafiqliyini açıq-aydın sübut edirdi. Bu qətnamə təklifi Assambleyanın rəsmi sənədi idi. Belə ki, Qayda 24.3 ehtiva edir ki, “Qaydalara müvafiq olan qətnamə təklifi ən qısa vaxtda dərc ediləcək və paylanacaq.”

Bundan əlavə, bir qayda olaraq, qətnamə təklifi müvafiq olmadıqda belə, aidiyyəti qeydlər və düzəliş üçün təkliflərlə birgə müəllifə geri göndərilir. Bu, Katibliyin rəhbərliyi ilə icra edilən vahid və müsbət təcrübədir. Lakin təqdim etdiyim qətnamə təklifi qeydlər və düzəlişlərin nəzərə alınması üçün müəllif kimi mənə qaytarılmamışdı, əksinə, hər hansı qeyd olmadan dərc edilmişdi. Odur ki, AŞPA Baş katibi Savitskinin riyakarlığı özünü bir daha çılpaqlığı ilə göstərmiş oldu.

Bu azmış kimi, Savitski Sədarət Komitəsinin iclasında qətnamə təklifini Ermənistana dair hazırlanan cari monitorinq məruzəsinə daxil edilməsi üçün Monitorinq Komitəsinə yönləndirməyi təklif etdi. Beləliklə, Sədarət Komitəsinin iclasında katibliyin rəsmi istinad təklifi oldu. Lakin Sədarət Komitəsinin bu istinadı deyil, fərqli bir istinadı dəstəklədiyi ortaya çıxan kimi, qəflətən müəyyən prosedur maneəsi yarandı: qətnamə təklifinin redaksiyası arüq müvafiq deyil! Lakin məntiqi sual ortaya çıxırdı: nə üçün bu sənədin redaksiyası bir istinad təklifi üçün müvafiq olduğu halda, digər istinad təklifi üçün müvafiq deyil? Bu sualın cavabı açıq qalırdı…

Nəticə etibarilə, Katiblik qətnamə təklifinin məruzə üçün Siyasi Məsələlər Komitəsinə yönləndirilməsinə o şərtlə razılıq verdi ki, mən müəllif kimi bu təklifi yenidən yazmalı və yenidən imza toplamalıyam. Aydın idi ki, belə bir qərarın qəbul edilməsinin səbəbi katibliyin qərəzli olmasıdır.

Həmin gün Savitski məni görüş üçün dəvət etdi. O, görüş zamanı əvvəlcə özünü dostyana apararaq, mənə qətnamə təklifini geri götürməyi təklif etdi, bunun mümkün olmayacağına əmin olduqda isə məni təhdid etməyə başladı. Nəticədə katiblik bir gün ərzində yeni qətnamə təklifi təqdim edəcəyim təqdirdə sənədi məruzə üçün Siyasi Məsələlər Komitəsinə yönləndirilməsinə razılıq verəcəyini bildirdi. Mən dərhal yeni qətnamə təklifi hazırlamaq məcburiyyətində qaldım və qısa müddət ərzində 16 üzv dövlətdən olan həmkarlarımdan 28 yeni imza toplayaraq katibliyə təqdim etdim. Hələ əvvəldən bizə qarşı mübarizə aparan Katiblik buna olduqca təəccübləndi və bu yeni qətnamə təklifini qəbul etməli oldu. Bu yeni qətnamə layihəsi rəhbərliyin son dəqiqədə irəli sürülmüş tələblərinə tam müvafiq formada hazırlanmışdı. Bazar günü, iyunun 22-də Sədarət Komitəsində artıq mövzuya dair siyasi konsensus əldə edildi. Beləliklə, yeni qətnamə təklifi təqdim etməklə, AŞPA- da işğal edilmiş Azərbaycan ərazilərinə dair açıq və şəffaf müzakirəyə başlamaqda və bu mövzuda məruzə və qətnamə hazırlanmasında israrlı olduğumu təsdiq etdim.

Əlbəttə ki, Baş Katib Savitskinin Ermənistan nümayəndə heyətinə AŞPA-da sanksiyaların tətbiq edilməsini nəzərdə tutan qətnamə təklifinin qarşısını almaq istiqamətində xüsusi canfəşanlıq göstərməsi diqqətdən kənarda qala bilməzdi. O, yay sessiyası çərçivəsində bu qətnamə təklifinin qarşısmı almaq üçün əlindən gələnləri etsə də, məsələni sona çatdıra bilmədi. Sözsüz ki, cənab Savitskinin məsələ ilə bağlı həlledici qərarın qəbul edilməsi üçün sentyabr ayınadək əldə etdiyi zaman fasiləsindən səmərəli istifadə edərək Ermənistan nümayəndə heyətinin toxunulmazlığını təmin etmək istiqamətində yeni addımlar atacağı aydın idi.

Doğrudan da, rahatlıq tapa bilməyən Savitski yenidən təxribat xarakterli yeni üsullara əl atdı. Onun təşkilatçılığı və ermənilərin güclü dəstəyi ilə deputatları açıq-aşkar çaşdırmaq məqsədilə başqa bir qətnamə təklifi yazıldı. Beləliklə, sanksiyalar tətbiq edilməsini nəzərdə tutmamaqla Ermənistana xidmət edən “Dağlıq Qarabağ münaqişəsi” adlı formal xarakterli və faktiki olaraq Ermənistan tərəfindən Azərbaycan ərazilərinin işğal edilməsini özündə ehtiva etməyən üçüncü qətnamə təklifi yazılaraq katibliyə təqdim edildi. Katiblik Yunanıstandan olan xanım Bakoyannisi aldadaraq, “Dağlıq Qarabağ münaqişəsi” adlanan bu təklifi imzalamağa inandıra bildi. Bu qətnamə təklifi işğal edilmiş ərazilərə dair istənilən müzakirənin qarşısını almaq məqsədi daşıyır və avropalı deputatlar üçün ilk baxışda qəbuledilən görünsə də, onları, şübhəsiz, tamamilə çaşdırırdı.

Sədarət Komitəsinin cümə axşamı, 26 iyun tarixli iclasında qeyd edilən 3 qətnamə təklifi ətrafında aparılan müzakirələr olduqca gərgin və əvvəllər olduğundan daha aqressiv keçdi. Liderlər bir-birini birbaşa və şəxsən təhqir edir, vəziyyət dramatik və xaotik gedişat alırdı. Nəhayət, Sədarət Komitəsində sanksiyalara dair ilk qətnamə təklifini yalnız məlumat üçün Monitorinq Komitəsinə yönləndirmək, işğal edilmiş ərazilərə dair ikinci qətnamə təklifi ilə “Dağlıq Qarabağ münaqişəsi” adlı üçüncü qətnamə təklifini isə sentyabr ayına qədər təxirə salmaq barədə üç səs lehinə, iki səs əleyhinə olmaqla, konsensus əldə edildi.

Büronun cümə günü, 27 iyun 2014-cü il tarixli iclasında qətnamələrlə bağlı məsələ yenidən gündəlikdə idi. AŞPA Prezidenti Ann Brassör məsələ ilə bağlı Sədarət Komitəsinin rəyinin xülasəsinə şərh verdi. Müzakirələr zamanı Monitorinq Komitəsinin sədri birinci qətnamə təklifinin yalnız məlumat üçün olsa belə, onun komitəsinə yönləndirilməsində təkid edirdi. Büronun sədri razılığa gələrək, digər iki qətnamə təklifini təxirə salmağı təklif edirdi. Lakin EPP rəhbəri həmin gün məsələ ilə bağlı səsvermə keçirmək və digər iki qətnamə təklifinə səs vermək üçün çıxış etdi. Sosialistlərlə kommunistlərin sərt reaksiyaları və sonrakı çıxışlar üzvlər arasında çaşqınlıq yaratdı. Odur ki, səsvermə dayandırıldı və bütün qətnamə təkliflərini sentyabra kimi təxirə salmaq barədə dərhal yeni təklif irəli sürüldü. Nəticə etibarilə, bu təklif qəbul edildi. Beləliklə, Büro iclası tam çaşqınlıq vəziyyətində bitdi və qərar yenidən Büronun Parisdə keçiriləcək 2014-cü il sentyabr iclasına qədər təxirə salındı. Bu qədər riyakarlıqlar, bu qədər maneələr və təxribatlardan sonra 2 sentyabr 2014-cü il tarixli Paris iclası həlledici qərar qəbul etməli idi.

Maraqlıdır ki, AŞPA sessiyasının başa çatmasından cəmi bir neçə gün sonra Ermənistan nümayəndə heyətinin üzvü Arpin Hovhannisyan və digərləri tərəfindən “Azərbaycanda korrupsiya barədə yazan tədqiqatçı jurnalistlərin sıxışdırılması” adlı qətnamə təklifi təqdim edildi. Tələsik, məntiqi ardıcıllığı olmayan, qərəzli və qeyri-obyektivliyi ilə diqqəti çəkən bu layihənin dərhal yay sessiyasından sonra təqdim edilməsi, əlbəttə, bir sıra suallar doğururdu:

1. Nə üçün belə bir qətnamə təklifi yay sessiyasında Ermənistan nümayəndə heyətinə qarşı sanksiyaların tətbiq edilməsini nəzərdə tutan qətnamə təklifinin müzakirəsindən dərhal sonra təqdim edildi?
2. Bu qətnamə layihəsinin ideya müəllifləri və əsl təşkilatçıları kimlərdir?
3. Bu qətnamə layihəsinin meydana gəlməsinin başlıca məqsədi nədən ibarətdir?

Qeyd etməliyəm ki, yay sessiyasından bir neçə gün keçdikdən sonra Ermənistana xidmət edən qətnamə təklifinin gündəmə gəlməsi gözlənilən idi. Bu qətnamə təklifinin Ermənistan nümayəndə heyətinin üzvü Arpin Hovhannisyan və Assambleyanın digər üzvləri tərəfindən irəli sürülməsi göstərilsə də, onun ideya müəlliflərinin Azərbaycana qarşı qərəzli mövqeyi ilə seçilən Savitski və onun anti-Azərbaycan həmkarlarının olması şübhə doğurmurdu. Belə ki, cənab Savitski yay sessiyası zamanı ikilikdə görüş zamanı mənə çox maraqlı sualla müraciət edərək soruşmuşdu: “Nə üçün beynəlxalq təşkilatlarda, o cümlədən AŞPA-da işğala məruz qalmış Moldova, Gürcüstan və digər xalqlara münasibətdə qayğı və həssaslıq nümayiş etdirildiyi halda Azərbaycana qarşı analoji münasibət yoxdur və hətta bəzilərinin nifrəti var?”

Savitski belə məzmunlu sualı verməklə, faktiki olaraq AŞPA-da Azərbaycana qarşı ayrı-seçkiliyin, hətta bəzi üzvlər tərəfindən Azərbaycana qarşı nifrətin mövcudluğunu və bu yaxınlaşmanın AŞPA-nın tək ayrı-ayrı sıravi üzvlərinə deyil, hətta rəhbərliyinə də sirayət etdiyini etiraf etmiş oldu. Deməli, görünür, o, bu sualla demək istəmişdi ki, siz müsəlmansınız və bunu anlamalısınız. Bu səbəbdən də mən ona cavab verdim ki, belə münasibət yəqin Azərbaycanın müsəlman ölkəsi olması ilə bağlıdır. Savitski mənim cavabımı sükutla qarşıladı. O, bu cavabı sükutla qarşılaması ilə AŞPA-da mövcud olan anti-Azərbaycan münasibətlərinin daha dərin köklərə malik olması və dini motivlərdən qaynaqlanması ilə görünür ki, razılaşmış oldu.

Mənim qəti mövqedə olduğumu görən Savitski hətta məni şantaj etməkdən belə çəkinmədi. O, Büronun iclası zamanı öz çıxışında guya mənim ona gələcək seçkilərdə yenidən Baş Katib seçilməsinə səs verəcəyim barədə təklif etdiyimi söyləmişdi.

Mən çox gözəl anlayıram ki, Savitski mənimlə görüş zamanı həm yuxarıda qeyd edilən sualla mənə müraciət etmədiyini, həm də Büronun iclasında mənə böhtan atıldığını söyləməyəcək. Odur ki, ona bu məlumatların dürüstlüyünü yoxlamaq üçün ikitərəfli görüşümüzün və Büro iclasının stenoqramlarmı yenidən nəzərdən keçirməyi məsləhət bilirəm.

Bəs yay sessiyasından sonra Savitskinin təşkilatçılığı ilə Ermənistan nümayəndə heyətinin üzvü Arpin Hovhannisyan və digərləri tərəfindən anti-Azərbaycan qətnamə təklifinin əsas məqsədi nədən ibarətdir? Aydındır ki, bu qətnamənin gündəmə gəlməsində əsas məqsəd Azərbaycan torpaqlarının işğal altında olmasının unutdurulmasına və Ermənistanın işğalçılıq siyasətinin ört-basdır edilməsinə nail olmaq idi. Belə olan halda birmənalı şəkildə Ermənistan nümayəndə heyəti AŞPA-da sanksiyalardan sığortalanır, onların toxunulmazlığını təmin edən, Savitskinin təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə təqdim edilmiş “Dağlıq Qarabağ münaqişəsi” adlı qətnamə təklifinin qəbul edilməsi təmin edilmiş olur.

Beləliklə, Azərbaycan ərazilərini işğalda saxladığına görə Ermənistan nümayəndə heyətinə sanksiyaların tətbiqini tələb edən qətnamə təklifi ətrafında baş verənlər bir daha göstərdi ki, AŞPA-nın Baş Katibi Savitski, onunla həmfikir olan bəzi AŞPA rəhbərləri müxtəlif bəhanələrlə Azərbaycan nümayəndə heyətinin fikrini əsas məsələdən yayındırmağa, işğal faktını unutdurmağa, Ermənistan nümayəndə heyətini sanksiyaların tətbiqindən sığortalamağa və ümumiyyətlə, Ermənistan tərəfinin toxunulmazlığını təmin etməyə çalışırdılar.

Qeyd edilməlidir ki, aparılan debatlar artıq AŞPA üzvləri arasında məsələyə dair müəyyən məruzənin hazırlanmasına dair bir konsensus formalaşdıra bilmişdi. Lakin əsas narahatlıq doğuran məqam həmin məruzənin adı ilə bağlı idi. Savitski və onun rəhbərlik etdiyi katiblik məruzənin başlığının “Dağlıq Qarabağ münaqişəsi” adlandırılmasını istəyirdi, biz isə mütləq “Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ və digər işğal edilmiş əraziləri” ifadəsinin başlığa daxil edilməsi uğrunda çalışırdıq.

Eyni zamanda aydın idi ki, mübarizə başa çatmayıb, onun yeni, daha gərgin mərhələsi hələ qabaqdadır. Buna AŞPA-nın Baş katibi Savitskinin Büronun 27 iyun 2014-cü il tarixli iclasında təqdim edilən qətnamə təklifi haqqındakı şərhi əminlik verirdi. Belə ki, Savitski qətnamə təklifini açıq-aşkar Ermənistana qarşı təxribat, təklif edilən məruzə başlığını isə tamamilə qəbuledilməz adlandırdı.

AŞPA Bürosunun 2 sentyabr 2014-cü il tarixdə Parisdə keçirilən iclasında qeyd edilən qətnamə təklifləri ətrafında müzakirələr aparıldı. Müzakirələr zamanı diddəti çəkən məqamlardan biri Yunanıstandan olan deputat Bakoyannisin çıxışı oldu. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, xanım Bakoyannis yay sessiyası zamanı AŞPA Baş katibi Şavitskinin təklifi ilə mətni ilə tanış olmadan “Dağlıq Qarabağ münaqişəsi” adlı qətnamə təklifinə imza atmışdı. Lakin o, bu qətnamə təklifi ilə yaxından tanış olduqdan sonra həmin təklifin qeyri-obyektiv olduğunu, anti-Azərbaycan xarakter daşıdığını, ən başlıcası isə, işğal faktını təhrif etdiyini anlamış və onu imzalamaqla səhvə yol verdiyini başa düşmüşdü. Odur ki, Bakoyannis iclasda çıxış edərək, öz səhvini etiraf etmişdi, bu qətnamə təklifinin 7 ətraf rayonun işğalı faktını nəzərə almadığını diqqətə çatdırmışdı və “Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ və digər işğal edilmiş ərazilərində gərginliyin artması” adlı qətnamə təklifini dəstəklədiyini bildirmişdi. Ümumiyyətlə, Büronun 2 sentyabr 2014-cü il tarixli iclasında sağlam düşüncə və obyektivlik Baş katib Savitskinin davamlı manevrlərinə üstün gəldi. Qətnamə layihələri 20 səs lehinə, 5 səs əleyhinə olmaqla, məruzə üçün Siyasi Məsələlər Komitəsinə yönləndirildi.

Lakin Savitski Büroya xəbərdarlıq etdi ki, qərar Assambleya tərəfindən təsdiqlənməlidir və Komitədə hələ də sual altına qoyula bilər. Şübhəsiz, Paris qələbəsi tarixi gün olsa da, açıq-aşkar aydın oldu ki, növbəti ay ərzində bütün hücumlar bərpa olunacaq. Məhz bu da baş verdi.

Ermənistan hakimiyyəti və qurumdakı ermənipərəst qüvvələr Büronun 2 sentyabr 2014-cü il tarixli qərarından ciddi narahatlıq keçirirək onun qarşısını hər vəchlə almağa çalışırdılar. Hətta Ermənistan Prezidenti Serj Sarkisyan 25 sentyabr 2014-cü ildə Avropa Parlamenti EPP-nin prezidenti Cozef Daula məktub ünvanlamışdı. Sarkisyan məktubunda AŞPA Bürosunun 2 sentyabr tarixində keçirilən iclasında Parlament Assambleyasına “Dağlıq Qarabağ və Azərbaycanın digər işğal olunmuş digər ərazilərində gərginliyin artması» adlı qəbulolunmaz məruzə hesabat hazırlamağı tövsiyə etməyi qərara aldığını və bu tapşırığın Assambleyanın Siyasi Məsələlər və Demokratiya Komitəsinə yönləndirilməsini təklif etdiyini qeyd edirdi. O, Büronun tövsiyəsinin Parlament Assambleyası tərəfindən səsvermə yolu ilə 29 sentyabr tarixində plenar sessiyada bəyənilməli olduğunu xatırladırdı. Sarkisyan Dağlıq Qarabağ probleminin sülh yolu ilə tənzimlənməsinin beynəlxalq miqyasda qəbul olunmuş yeganə formatının ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrlərinin formatı olduğunu və bu məzmuna uyğun olaraq, AŞPA daxilində Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı bir məruzənin hazırlanmasının perspektivlərinin Ermənistanı dərindən narahat etdiyini vurğulayırdı. Sarkisyan Ermənistan nümayəndə heyətinin Büronun qərarına etiraz edəcəyini diqqətə çatdıraraq, EPP Qrupundan Ermənistanı dəstəkləməsini xahiş etmişdi. EPP Prezidenti Joze Daul isə öz növbəsində AŞPA-da EPP siyasi qrupunun sədri Pedro Aqramunta müraciət edərək Sarkisyanın xahişini nəzərə almağın mümkünlüyü barədə ona məlumat verməsini xahiş etmişdi.

Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ və digər işğal edilmiş ərazilərinə dair məruzə hazırlanması barədə Büronun 2 sentyabr tarixli qərarı Assambleyanın 29 sentyabr 2014-cü il tarixli plenar iclasında təsdiqlənmək üçün müzakirəyə çıxarıldı. Normal halda bu məruzə Büronun qərarları ilə birlikdə hər zaman səsvermə keçirilmədən yekdilliklə qəbul edilirdi. Qeyd edilməlidir ki, bir qayda olaraq, Assambleyanın belə iclaslarında çox az deputat iştirak edirdi. Lakin 29 sentyabr tarixli plenar iclasda digər analoji iclaslardan fərqli olaraq iştirak edən deputatların sayı kifayət qədər çox idi. Bu isə qəribə və təəccüblü görünürdü. Aydın idi ki, plenar iclasda deputatların çox olması, katibliyin dəstəyi ilə erməni diplomatların güclü lobbiçiliyi və səfərbərliyinin nəticəsində mümkün olmuşdu. Belə ki, onlar son həftələr ərzində Avropanın bütün paytaxtlarında deputatları Assambleyanın 29 sentyabr tarixli iclasında iştirak etməyə və Büronun qərarını ratifikasiya etməməyə inandırmaq məqsədilə onların hər birinə müraciət ünvanlamışdı.

Plenar iclasda Ermənistan nümayəndə heyəti üzvlərinin hamısı çıxış edərək, Büronun qərarını kəskin tənqid etdilər. Onlar bu məsələnin ATƏT-in Minsk Qrupunun səlahiyyətində olduğunu və heç kəsə bunu müzakirə etməyə icazə verilmədiyini hiddətlə bildirdilər. Erməni deputatlar Assambleyanın məsələni müzakirə etməyə səlahiyyəti olmadığına israrla təkid edirdilər. Əlbəttə ki, bu yolla Assambleya üzvlərinin rəğbətini qazanmaq olmazdı və ermənilərin bu təkidləri açıq-aşkar onların özünə qarşı yönəlmiş arqument idi.

Digər bir neçə deputat Azərbaycanın xeyrinə əlavə arqument kimi, məruzəyə dəstək olaraq, Parisdə 20 səs lehinə, 5 səs əleyhinə olmaqla nəticələnən böyük çoxluğu xatırlatdı. İki saatlıq müzakirədən sonra səsvermə keçirildi və ermənilərin qətnamə təklifimin məruzə üçün yönləndirilməsinin qarşısını almağa yönəlmiş təklifi 74 səs əleyhinə, 41 səs lehinə və 13 səs bitərəf olmaqla rədd edildi.

Assambleyanın plenar iclasında erməni deputatların və onların tərəfdarlarının müqaviməti göstərirdi ki, yekun mübarizə Siyasi Məsələlər Komitəsində məruzənin adını təsdiqləmək və məruzəçi təyin etmək uğrunda baş verəcək.

Doğrudan da, Siyasi Məsələlər Komitəsinin 1 oktyabr 2014- cü il tarixində keçirilən iclasında iştirak edən 70-ə yaxın deputat yenidən ermənilərin bu məruzənin başlanmasını rədd etmək üçün göstərdiyi son cəhdlə qarşılaşdı. Lakin Assambleyada aparılan müzakirələrdən sonra ermənilərin arqumentlərinin etibarsızlığı deputatların böyük əksəriyyətinə aydın olmuşdu. Odur ki, Ermənistanın mövqeyi yalnız 3 deputat tərəfindən dəstəkləndi, halbuki onlarla deputat Azərbaycanın mövqeyini dəstəklədi. Hazırlanacaq məruzənin “Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ və digər işğal edilmiş ərazilərində gərginliyin artması” adında olması səsvermə vasitəsilə təsdiq edildikdən sonra ermənilər Komitə otağının qapılarını çırparaq iclası tərk etdilər. Onlar üçün mübarizənin bu mərhələsi də uğursuzluqla başa çatdı.

Lakin mübarizə davam edirdi. Belə ki, məruzəçinin təyinatı mübarizənin bu mərhələsinin kulminasiyası idi. Britaniyalı deputat Robert Volterin məruzəçi vəzifəsinə namizədliyi qrup rəhbərləri tərəfindən qeyri-rəsmi qəbul edilmişdi və onun təyin ediləcəyi güman olunurdu. Lakin son məqamda Sosialistlər Qrupunun rəhbəri Andreas Qross Assambleyanın keçmiş prezidenti Minyonun namizədliyini irəli sürdü. Minyon buna qədər bir neçə dəfə özü öz namizədliyini irəli sürmüş və geri götürmüşdü. Bu səbəbdən Minyonun məruzəçi kimi namizədliyinin irəli sürülməsi təəccüblü görünürdü.

Minyon Komitə iclasında çıxış edərək, Ermənistan nümayəndə heyətinin üzvlərinin iclasda “iki ölkə arasında dialoqun tərəfdarı olduğu üçün məruzəyə etiraz etdiklərini” bildirdi. Bu isə onun ermənilərə və erməni diasporuna nə dərəcədə yaxın olduğunu bir daha göstərirdi. Minyon AŞPA-da prezidentliyi dövründə Dağlıq Qarabağ üzrə alt komitənin fəaliyyətini dayandırmışdı. O, yaxşı bilirdi ki, ermənilər “dialoqu gücləndirmək” üçün heç bir iclasda iştirak etməyiblər, çünki onlar işğal etdikləri ərazilərdə törətdikləri cinayət əməlləri ilə üzləşməkdən qaçırlar. Digər tərəfdən, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Minyon AŞPA-da prezidentliyi dövründə iki dəfə Sərsəng məruzəsinə veto qoymuşdu. Odur ki, onun bu sənədə qarşı çıxacağı məlum idi. Göründüyü kimi, Minyonun məruzəçi təyin edilməsi Azərbaycanın maraqlarına cavab vermirdi. Odur ki, Komitə iclasında cənab Minyonun qərəzli mövqeyini bütün komitə üzvlərinə çatdıraraq onun namizədliyini dəstəkləməməyə çağırdım.

Səsvermə nəticəsində Volter 35 lehinə, 32 əleyhinə səslə Minyona qalib gələrək məruzəçi təyin edildi.

Nəhayət, uzun sürən gərgin mübarizədən sonra Siyasi Məsələlər Komitəsində britaniyalı deputat Robert Volter tərəfindən “Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ və digər işğal edilmiş ərazilərində gərginliyin artması” adlı məruzənin hazırlanması barədə qərar qəbul edildi. Məruzənin başlığının “Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ və digər işğal edilmiş ərazilərində gərginliyin artması” kimi təsdiq edilməsi Azərbaycan üçün prinsipial əhəmiyyət daşıyırdı. Belə ki, bu başlıq problemin mahiyyətini obyektiv və dolğun şəkildə ehtiva edirdi.

Bu arada, daha doğrusu, 2014-cü ilin iyun ayında Rusiya vətəndaşı Dilqəm Əsgərov və Azərbaycan vətəndaşı Şahbaz Quliyev Azərbaycanın işğal altında olan Kəlbəcər rayonunda öz ata-baba yurdlarını ziyarət etmək istəyərkən Ermənistan qüvvələri tərəfindən girov götürülmüş, digər Azərbaycan vətəndaşı Həsən Həsənov isə güllələnərək öldürülmüş və onun nəşi sonradan Azərbaycan tərəfinə verilərək dəfn edilmişdi.

Bu torpaqlar Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədləri hüdudlarındadır və Azərbaycan əraziləridir. Azərbaycan vətəndaşları öz ölkələri hüdudlarında sərbəst hərəkət etmək hüququna malikdirlər və yalnız Azərbaycan qanunları onların hərəkətlərinə məhdudiyyətlər tətbiq edə bilər. Odur ki, mülki insanlar öz ata-baba yurdlarını ziyarət etmək istəyərkən heç bir cinayət əməli törətməmiş və heç bir hüquqa- zidd hərəkət etməmişdilər.

Lakin Ermənistan tərəfindən işğal altında olan ərazilərdə yaradılmış “Dağlıq Qarabağ Respublikası” adlı tanınmamış separatçı rejimin “birinci instansiya məhkəməsi”nin “qərarı” ilə 19 dekabr 2014-cü ildə D. Əsgərov ömürlük, Ş. Quliyev isə 22 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilmə cəzasına məhkum olundu. Bu hökmü çıxarmış “məhkəmə” tanınmamış separatçı siyasi təsisat tərəfindən yaradıldığına görə nə hər hansı dövlətin məhkəmə orqanı tərəfindən hüquqi şəkildə tanınmır, nə də ümumi yurisdiksiya məhkəməsi proseslərinin əsaslandığı təməl prinsiplərə uyğun gəlmir. Belə ki, bu “məhkəmədə” həmin tanınmamış separatçı siyasi təsisatın insan hüquqları yaxud hüququn aliliyinə zəmanət verən beynəlxalq müqavilələrə qoşulmasından irəli gələn nəzarət və əsas qaydalar mövcud deyildir.

Odur ki, AŞPA-nın 2015-ci il yanvar sessiyasında Ermənistan qüvvələri tərəfindən girov götürülmüş Dilqəm Əsgərov və Şahbaz Quliyevin ədalətli məhkəmə hüququnun təmin edilməsinə dair qətnamə təklifi təqdim etdim. Qətnamə təklifində yuxarıda göstərilən hadisələrin mahiyyətinin qısa şərhi ilə yanaşı bildirilirdi ki, “Assambleya D.Əsgərovun və Ş. Quliyevin qanunsuz saxlanılması və məhkum edilməsinə görə məsuliyyət daşıyan bütün tərəflərdən, eləcə də bu vəziyyətin uğurla həll edilməsinə töhfə verə biləcək milli, yaxud beynəlxalq təşkilatlardan saxlanılmış şəxslərin əsas insan və qanuni hüquqlarına hörməti təmin etməyə çağırır və hər iki şəxsin İnsan Hüquqlarının və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasının 6-cı maddəsinə uyğun olaraq, qanun əsasında yaradılmış müstəqil və qərəzsiz məhkəmə vasitəsilə, ağlabatan müddətdə işinin ədalətli və açıq araşdırılması hüququna zəmanət verməyi tələb edir”.

Katibliyə təqdim etdiyim “Dilqəm Əsgərov və Şahbaz Quliyevin ədalətli məhkəmə hüququnun təmin edilməsinə dair” adlanan həmin qətnamə layihəsi 24 ölkəni təmsil edən 46 AŞPA üzvü tərəfindən imzalanmışdı. AŞPA-nın Sədarət Komitəsinin 5 mart 2015-ci il tarixli iclasında qeyd edilən qətnamə təklifinin “Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ və digər işğal olunmuş ərazilərində gərginliyin artmasına dair” hazırlanacaq məruzədə nəzərə almması üçün Siyasi Məsələlər Komitəsinin məruzəçisi Robert Volterə göndərilməsi tövsiyə edildi. Sonradan Büro Sədarət Komitəsinin tövsiyələrinə uyğun qərar qəbul etdi və “Dilqəm Əsgərov və Şahbaz Quliyevin ədalətli məhkəmə hüququnun təmin edilməsinə dair” qətnamə təklifi “Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ və digər işğal olunmuş ərazilərində gərginliyin artmasına dair” hazırlanacaq məruzədə nəzərə almması üçün məruzəçi Robert Volterə göndərildi.

Beləliklə, AŞPA-da iki il davam edən gərgin mübarizə nəticəsində Sosial Məsələlər Komitəsində “Azərbaycanın cəbhəyanı rayonlarının sakinləri qəsdən sudan məhrum edilir” və Siyasi Məsələlər Komitəsində “Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ və digər işğal edilmiş ərazilərində gərginliyin artması” adlı məruzələrin hazırlanması barədə qəbul edilmiş qərarlar Azərbaycan ərazilərinin Ermənistan tərəfindən işğal edilməsi faktını yenidən beynəlxalq aləmin gündəminə gətirmiş oldu.

Qeyd edildiyi kimi, işğal edilmiş ərazilərdə həmçinin, Azərbaycan üçün strateji əhəmiyyət kəsb edən bir sıra obyektlər qalıb. Əlbəttə ki, bu strateji obyektlərə işğal altında qalmış bir neçə su anbarı da aiddir. Odur ki, Azərbaycan ərazisinin əhəmiyyətli hissəsinin uzun illər ərzində işğal altında qalması cəbhəyanı rayonlarda iqtisadiyyata, o cümlədən kənd təsərrüfatına ciddi ziyan vurub. Azərbaycanın cəbhəyanı rayonlarında məskunlaşmış əhalinin təcavüzkar tərəfindən qəsdən sudan məhrum edilməsi və su ehtiyatlarından həmin əhaliyə qarşı təhdid kimi istifadə olunması neqativ nəticələrə gətirib çıxarıb.

Sərsəng su anbarı işğal altında qalmış su anbarlarından ən böyüyüdür. Həmin su anbarı Tərtər çayı üzərində inşa olunub və 1976-cı ildə istifadəyə verilib. Sərsəng su anbarının ümumi su tutumu 570 mln m³, işlək su tutumu isə 560 mln m³, ölü həcmi isə 60 mln m³-dir. Anbarın normal dolma səviyyəsi 726 m, daşqın suları axıdan zaman maksimum dolma səviyyəsi 728,5 m, ölü həcmin səviyyəsi 662 m, normal dolma səviyyəsində su anbarının uzunluğu 11,75 km, eni 1,75 km, normal səviyyədə suyun dərinliyi 103 m-dir. Normal səviyyədə su güzgüsünün sahəsi 1346 ha, ölü həcmin səviyyəsində su güzgüsünün sahəsi 270 ha-dır. Sahil xəttinin uzunluğu 50,25 km-dir. Anbarın bəndinin hündürlüyü 125 m, uzunluğu 555,1 m, üstdən eni isə 10,2 m-dir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Tərtər hidrokompleksi həm də əsas su anbarından 20 km aşağıda yerləşən daha kiçik tənzimləyici kimi 5,86 mln. m³ su tutumuna malik Madagiz su anbarından və bənddən ibarətdir. Madagiz su anbarı Sərsəng su anbarından və Torağaçay çayından gələn suları gündəlik nizamlamaq məqsədilə Tərtər çayı üzərində yaradılıb. Bu su anbarında yerləşən hidroqovşaqdan su götürən ümumi uzunluğu 92,6 km olan Tərtər sağ və sol magistral kanallarının 80 km-lik hissəsi işğal zonasında qalıb. Bu səbəbdən uzun illərdən bəridir ki, Tərtər, Bərdə, Ağdam, Goranboy, Yevlax və Ağcabədi rayonlarının 56 min hektardan çox torpaq sahələrinə suvarma suyu verilmir ki, bu da regionun iqtisadiyyatına hər il əvəzolunmaz zərər vurur.

Sərsəng su anbarı ilk növbədə elektrik və irriqasiya məqsədilə inşa olunmuşdu. Su anbarında hər birinin gücü 50 MVt olan 2 ədəd turbindən ibarət su elektrik stansiyası (SES) quraşdırılmışdı. Hər bir turbinin su buraxma qabiliyyəti maxsimin 30 m³/san olduğundan, SES-dən cəmi 60 m³ su buraxılması nəzərdə tutulmuşdu. SES işləmədiyi hallarda suvarma məqsədilə çaya su buraxmaq üçün anbarın bəndində 6 ədəd siyirtmə quraşdırılmışdı. Bu siyirtmələr vasitəsilə hər biri 5 m³/san olmaqla Tərtər çayına cəmi 30 m³/san su buraxmaq olur. Su anbarının dolduğu hallarda qəza su tullayıcısı vasitəsilə 740 m³/san miqdarında daşqın sularının Tərtər çayına axıdılması nəzərdə tutulmuşdu.

Sərsəng su anbarı istifadəyə verilərkən, Azərbaycanın 6 rayonunda (Tərtər, Ağdam, Goranboy, Bərdə, Yevlax və Ağcabədi) əkin sahələrinin suvarılması məqsədilə şimal və cənub istiqamətlərində ümumi uzunluğu 240 km olan irriqasiya kanalı tikilmişdi.

Ermənistanın işğalından əvvəl su anbarında quraşdırılmış 50 MVt-lıq iki turbin vasitəsilə suyun axını tənzimlənirdi. Bunun sayəsində su Azərbaycanın qeyd edilən 6 rayonunun əkin sahələrinin suvarılması məqsədilə irriqasiya kanalma yönləndirilirdi. Azərbaycanın düzənlik hissələrində yerləşən və qeyd edilən rayonların ərazisindəki 100 000 hektardan çox əkin sahəsi Sərsəng su anbarından öz başlanğıcını götürən magistral kanallar vasitəsilə suvarılırdı. Sərsəng su anbarının işğal altında qalması səbəbindən uzun illərdir ki, həmin rayonlar magistral kanallardan istifadə etmək imkanlarından məhrum olunublar.

Vurğulamaq lazımdır ki, coğrafi mövqeyi və yerləşdiyi ərazinin quruluşuna görə Sərsəng su anbarı dünyanın ən mürəkkəb su anbarlarından biri kateqoriyasına aid edilir. Belə ki, Sərsəng su anbarının yerləşdiyi ərazi hipsometrik nöqteyi-nəzərdən çox yüksəkdədir, təxminən 726 m hündürlükdə inşa edilib. Bu fakt baş verə biləcək qəzanın nəticəsinin ağır ola biləcəyi ehtimalını ciddi şəkildə artırır.

Qeyd edilməlidir ki, hipsometrik parametrlərə malik ərazidə inşa edilmiş Sərsəng su anbarı kimi mürəkkəb anbarlara mütəmadi olaraq texniki müayinələrin, baxışların keçirilməsi zəruridir. Amma işğal altında olduğu 25 ildən artıq müddət ərzində hidroqurğulara və avadanlıqlara texniki xidmət göstərilməyib. Su anbarı yuxarıda qeyd olunduğu kimi 1976-cı ildə, yəni 42 il əvvəl istifadəyə verilib. Arüq su anbarındakı avadanlıq və hidroqurğular istismar üçün texniki resurslarını başa vurublar. Bir sözlə, hazırda Sərsəng su anbarı qəzalı vəziyyətdədir və istənilən an qəza baş verə bilməsi gözləniləndir.

Qəzaların baş verə bilməsi üçün səbəblər isə yetərincədir. Birincisi, qəza texniki xarakterli ola bilər. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, su anbarında quraşdırılmış avadanlıqlar və hidroqurğular texniki resurslarını başa vurublar. İşğal alünda qaldığı illər ərzində texniki xidmət göstərilməməsi üzündən istənilən anda qəza baş verə bilər.

İkincisi, Sərsəng su anbarında təbii fəlakətlər, daşqınlar və digər təbiət hadisələri səbəbindən qəza baş verə bilər. Son illər dünyanın müxtəlif regionlarında təbii fəlakətlərin, daşqınların, zəlzələlərin və s. baş vermə intensivliyi və miqyası ciddi şəkildə artıb. Bu qəbildən olan təbiət hadisələri onlar üçün xarakterik olmayan regionlarda da tez-tez baş verir. Sərsəng su anbarının yerləşdiyi Kiçik Qafqaz dağları olan bölgədə belə hadisələrin baş verməsi ehtimalını istisna etmək olmaz.

Nəhayət, üçüncüsü, Ermənistan tərəfinin məqsədyönlü şəkildə Sərsəng su anbarını partlatması ehtimalı böyükdür və belə bir vəziyyət yaranacağı halda, su işğalçı dövlətin əlində kütləvi qırğın silahına çevrilmiş olur. Sərsəng su anbarı Ermənistanın işğalı altındadır. İşğalçı rejim dəfələrlə Azərbaycan tərəfini su anbarlarını partlada biləcəyi ilə təhdid edib. Beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində Ermənistana qarşı diplomatik təzyiqlər artan kimi bu işğalçı dövlət düşünülmüş şəkildə cəbhə xəttində vəziyyəti gərginləşdirir, silahlı diversiyalar təşkil edir. Ermənistan Azərbaycan tərəfini su amilindən istifadə etməklə təhdid edir, Azərbaycana məxsus su anbarlarını partlada biləcəyini bildirir. Transsərhəd çay olan Araz çayı Ermənistan tərəfindən mütəmadi olaraq məişət və sənaye tullantıları ilə çirkləndirilir. Bu çayda ağır metalların, toksik elementlərin, o cümlədən sağlamlıq və ətraf mühit, kənd təsərrüfatı məhsulları üçün təhlükəli olan digər maddələrin miqdarı normada nəzərdə tutulduğundan dəfələrlə artıqdır. Azərbaycana daxil olan digər kiçik çaylar vasitəsilə Ermənistan ərazisindən vaxtaşırı olaraq Azərbaycan ərazisinə partlayıcı maddələr axıdılır. Belə hallardan biri bir neçə il əvvəl faciə ilə nəticələnmişdi. Rusiyadan Azərbaycanın Tovuz rayonuna öz qohumlarına qonaq gəlmiş ailənin azyaşlı uşağı kiçik transsərhəd çay vasitəsi ilə axıb gələn itəbənzər oyuncağı götürərəkən, bu oyuncaq onun əlində partlamış və həmin uşaq həlak olmuşdu.

Bəs Sərsəng su anbarında baş verə biləcək qəzanın neqativ nəticələri və onun miqyası haqqında nə demək olar? Hər hansı səbəblər üzündən qəza baş verəcəyi halda su anbardan çıxandan sonra onun sürəti azalmır. Su hövzəsi hündürlükdə yerləşdiyinə görə, əksinə, böyük kinetik enerjiyə malik olaraq artan sürətlə hərəkət etməyə başlayır. Fövqəladə Hallar Nazirliyi ekspertlərinin hesablamalarına görə, müxtəlif səbəblərdən baş verə biləcək qəza zamanı böyük su kütləsi təxminən 60-70 dəqiqə ərzində 48 kilometr məsafəni qət edərək Bərdə şəhərinə çatacaq. Şəhəri basmış suyun hündürlüyü təxminən 40-50 sm təşkil edəcək. Nəticədə 30 min hektara yaxın ərazi qısa bir müddət ərzində böyük su kütləsinin alünda qalacaq və su bu ərazilərdəki infrastrukturu, flora və faunanı, ümumiyyətlə, canlı aləmi tamamilə məhv edəcək.

Həmin vəziyyətdə bölgədə humanitar böhranın meydana gəlməsi qaçılmaz olacaq, çünki qəfildən baş verəcək qəza nəticəsində böyük su kütləsi artan sürətlə qısa müddətdə (cəmi 1 saat ərzində) 48-50 km məsafəni qət edəcək və öz yolunda qarşılaşdığı bütün canlı aləmi məhv edəcək. Qısa müddət ərzində həmin ərazilərdə məskunlaşmış əhalini təhlükəsiz yerə köçürmək qeyri-mümkündür.

İşğal nəticəsində Sərsəng su anbarından istifadə etməkdən məhrum edilmiş Azərbaycanın yuxarıda qeyd edilən 6 cəbhəyanı rayonun əhalisi təxminən 400 min nəfərdir. Aydındır ki, həmin rayonlarda məskunlaşmış əhalinin həyatı daim təhlükə altındadır.

Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərində Ermənistanın həyata keçirdiyi etnik təmizləmə siyasəti nəticəsində yaşayış yerlərini dəyişmiş məcburi köçkünlərin bir qismi yuxarıda adı çəkilən cəbhəyanı rayonlarda məskunlaşdırılıblar. Bu insanlar Ermənistanın silahlı təcavüz zamanı həyata keçirdiyi etnik təmizləmə siyasəti nəticəsində 1990-cı illərin əvvəllərində artıq bir dəfə humanitar böhran vəziyyətini yaşayıblar. Uzun illərdən sonra isə yenidən analoji təhdidlə üzləşiblər.

Beləliklə, uzun illərdən bəri texniki xidmət göstərilmədiyindən qəzalı vəziyyətdə olan su anbarı üzündən düzənlik ərazilərdə məskunlaşmış Azərbaycan əhalisi hazırda təhlükə alünda yaşayır. Üstəlik, təcavüzkar Ermənistan suyu Sərsəng su anbarından qışda buraxır və bunun nəticəsində torpaqlar su alünda qalır, yollar dağılır, sel baş verir. Yay mövsümündə, insanların və kənd təsərrüfatının suya çox böyük ehtiyac duyduğu dövrdə isə əksinə, suyun qarşısını kəsir. Nəticədə torpağın üst qatındakı üzvi tərkib parçalanmalara məruz qalıb, kənd təsərrüfatına ciddi ziyan vurulub və məhsuldarlıq kəskin şəkildə aşağı düşüb. Bir çox ərazilərdə yaşıllıqlar quruyaraq məhv olub, səhralaşma prosesi başlayıb, bölgədə ekoloji tarazlıq pozulub və biomüxtəlifliyə ciddi zərbə dəyib.

Sərsəng su anbarında yaranmış qəza vəziyyəti, bu su anbarının ətraf ərazilər üçün törətdiyi təhdidlərin beynəlxalq siyasi və hüquqi aspektlərinə baxarkən mənsubiyyət və beynəlxalq-hüquqi məsuliyyət baxımından ən vacib məsələlərdən hesab edilir. Mənsubiyyət məsələsi ilə bağlı vurğulanmalıdır ki, Sərsəng su anbarı Azərbaycan ərazisində və onun büdcə xərcləri hesabına inşa edilib. Sərsəng su anbarı Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədləri çərçivəsində yerləşir və Azərbaycanın əmlakıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, Sərsəng su anbarı 1992-ci ildən Ermənistanın işğalı altındadır. Beynəlxalq hüquq normalarına əsasən işğal altında qalmış obyektlərdə işğalçı tərəfindən istənilən fəaliyyətin həyata keçirilməsi qeyri-qanuni hesab edilir. İşğal altında qalmış obyektlərdə istənilən fəaliyyət və ya fəaliyyətsizlik nəticəsində baş vermiş və ya baş verə biləcək qəzaya görə həmin əraziləri işğal etmiş tərəf beynəlxalq-hüquqi məsuliyyət daşıyır. Beləliklə, Sərsəng su anbarında müxtəlif səbəblərdən baş verə biləcək qəza nəticəsində bölgədə yaranacaq humanitar və ekoloji böhran vəziyyətinə görə Ermənistanın beynəlxalq-hüquqi məsuliyyət daşıması şəksizdir.

Belə olan təqdirdə Sərsəng su anbarında baş verə biləcək qəzanın, eləcə də bu qəza nəticəsində yaranacaq humanitar və ekoloji böhranın qarşısını almaq üçün hansı addımlar atılmalıdır?

Nəzərə alınmalıdır ki, Sərsəng su anbarı ilə bağlı problemə avtonom (ayrıca) problem kimi baxıla bilməz. Bu problem birmənalı şəkildə Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü, Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ və digər ərazilərinin Ermənistan tərəfindən işğal edilməsi, bu işğalın 25 ildən artıq müddət ərzində davam etməsi nəticəsində meydana gəlmişdir və məhz bu kontekstdə də baxılmalıdır.

Digər tərəfdən, Azərbaycan əraziləri işğaldan azad edilmədən bu problemin uzunmüddətli həllinə nail olmaq mümkün deyil. Buna görə də Azərbaycan əraziləri tezliklə Ermənistanın işğalından azad edilməlidir. Bunun üçün dünya ictimaiyyəti beynəlxalq hüquq normalarına hörmət və obyektiv münasibət nümayiş etdirməli, işğalçı dövlət olan Ermənistanı həm universal, həm də regional səviyyələrdə arsenalda olan mexanizmlər vasitəsilə tezliklə işğala son qoymağa məcbur etməlidir. Nəhayət, işğala son qoyulduqdan sonra dərhal mütəxəssislər tərəfindən Sərsəng su anbarının texniki ekspertizası aparılmalı, müvafiq bərpa və yenidənqurma işləri həyata keçirilməli, irriqasiya şəbəkələri müasir tələblərə uyğun şəkildə yenidən qurulmalıdır.